Reklama
Na czym polega muzykoterapia?
Muzykoterapia to leczenie dźwiękiem, rytmem, melodią i harmonią. Polega na świadomym wykorzystaniu muzyki w celu poprawy funkcjonowania pacjenta w sferze psychicznej, społecznej i fizycznej.
Z jej dobrodziejstw mogą korzystać zarówno osoby zdrowe (w ramach profilaktyki), jak też dotknięte różnego typu zaburzeniami, głównie psychicznymi i neurologicznymi, takimi jak: depresja, nerwica, schizofrenia, zespół stresu pourazowego, otępienie, autyzm, ADHD, zespół Downa i wiele innych.
Muzykoterapia jest jedną z form arteterapii, czyli działań opartych na sztuce (do tej grupy należą też zajęcia wykorzystujące sztuki plastyczne, taniec, teatr). Metoda ta jest w niektórych elementach zbliżona do psychoterapii, jednak jej wielowymiarowość i wszechstronność pozwalają na zastosowanie w wielu dziedzinach medycyny, w tym w psychiatrii, geriatrii, opiece paliatywnej, kardiologii, chirurgii, położnictwie a nawet stomatologii.
Leczenie muzyką definiowane jest na różne sposoby. Światowa Federacja Muzykoterapii pod pojęciem tym rozumie wykorzystanie muzyki lub poszczególnych jej elementów w procesie służącym poprawie komunikacji, zdolności uczenia się, mobilizacji i ekspresji oraz zwiększającym koncentrację fizyczną, emocjonalną, intelektualną i poznawczą pacjenta.
Celem działania jest rozwój wewnętrznego potencjału, lepsza integracja intra- i interpersonalna, a finalnie - lepsza jakość życia (E. Paszkiewicz-Mes za: W. Szulc).
Muzykoterapia jako metoda terapeutyczna została formalnie uznana w latach czterdziestych XX wieku, jednak jej historia jest znacznie dłuższa. W magiczną moc muzyki wierzyły już ludy pierwotne, stosując dźwięki w czasie obrzędów uzdrawiania chorych.
Później odwoływano się do tego typu doznań w starożytnym Egipcie, Babilonie, Asyrii i Grecji. Korzystali z niej Izraelici, czego ślady znajdują się w Starym Testamencie (Dawid uwalniający króla Saula od stanów depresyjnych za pomocą dźwięków harfy).
Nie inaczej było w późniejszych czasach. W V wieku św. Augustyn mówił o oddziaływaniu muzyki na umysły słuchaczy. W wieku XVII dźwiękami zaczęto leczyć… ludzi ukąszonych przez pająki.
W 1832 muzykoterapia po raz pierwszy została użyta w praktyce klinicznej w USA, a równo 60 lat później powstał pierwszy kompleksowy program leczenia dźwiękami (także w Ameryce). W XIX wieku metodę tę stosowano w leczeniu zaburzeń psychicznych, ale też innych (nieprawidłowe krążenie krwi, tętno, oddychanie czy praca mięśni).
W czasie II wojny światowej muzykoterapia stała się istotnym sposobem postępowania z żołnierzami, którzy doznali ran na froncie. Dzięki satysfakcjonującym efektom, w kolejnych latach metoda upowszechniła się także w lecznictwie cywilnym.
Do tego typu „zadań specjalnych” zaczęto poszukiwać muzyków, którzy po przeszkoleniu psychologicznym mogliby rozpocząć pracę z pacjentami. Tak zrodził się zawód muzykoterapeuty. W 1994 r. na amerykańskim uniwersytecie w Michigan uruchomiono pierwsze studia wyższe w tym zakresie.
Nad Wisłą zagadnieniem tym zaczęto się interesować w latach pięćdziesiątych XX wieku. Znaczący wkład w rozwój polskiej muzykoterapii mieli w szczególności muzyk Tadeusz Natanson oraz lekarz Andrzej Janicki. To właśnie z ich inicjatywy w 1972 roku powstał Zakład Muzykoterapii w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej we Wrocławiu.
Reklama
Jakie są rodzaje muzykoterapii?
Istnieją różne rodzaje muzykoterapii. Najbardziej zasadniczy podział wyróżnia dwa typy, jakimi są:
- Muzykoterapia aktywna, której podstawą jest czynny udział pacjenta: śpiew, granie na instrumentach, wybijanie rytmu oraz taniec;
- Muzykoterapia receptywna, w czasie której pacjenci słuchają muzyki, relaksują się przy niej, dokonują różnych wizualizacji kojarzących się z usłyszanymi dźwiękami, opowiadają o swoich emocjach, itd.
Oprócz tego istnieje jednak wiele innych pojęć, które odnoszą się do sposobu pracy z pacjentami, konkretnych metod, czy też obszarów terapeutycznych. Mówi się na przykład o muzykoterapii indywidualnej oraz grupowej, co oczywiście odnosi się do liczby osób uczestniczących w zajęciach.
Muzykoterapia neurologiczna to metoda stosowana w pracy z pacjentami cierpiącymi na choroby Alzheimera i Parkinsona oraz różne zespoły otępienne.
Muzykoterapia analityczna jest w dużej mierze zbliżona do działań psychoterapeutycznych, jej celem jest bowiem wyjaśnienie źródeł wewnętrznych konfliktów w psychice pacjenta.
Muzykoterapia integralna to podejście zaproponowane przez Johankę Joannę Filas, którego istotą jest holistyczne, czyli całościowe podejście do pacjenta, zakładające prace nie tylko nad psychiką, ale też ciałem.
Muzykoterapia dogłębna-komórkowa to z kolei koncepcja Barbary Romanowskiej, w myśl której dźwięki o określonej częstotliwości mogą pozytywnie wpływać na komórki ludzkiego organizmu, pozwalając uwolnić się od rozlicznych schorzeń.
Reklama
Kim jest muzykoterapeuta? Jak się nim stać?
W Polsce muzykoterapeuta jest obecnie oficjalnie uznawanym zawodem, który w państwowej klasyfikacji oznaczony został kodem 323008. Specjalista w tym zakresie jest opisywany jako człowiek, który posługuje się muzyką „w celu przywracania zdrowia, poprawy funkcjonowania, jakości życia lub wspierania osób z różnorodnymi potrzebami natury emocjonalnej”. Do jego zadań należy między innymi:
- diagnozowanie pacjenta z zaburzeniami emocjonalnymi;
- analizowanie dokumentacji medycznej oraz innych dokumentów, których autorami są lekarze, psychoterapeuci, psychologowie, pedagodzy, nauczyciele;
- tworzenie oraz stosowanie własnego postępowania terapeutycznego, które ma prowadzić do poprawy zdrowia pacjenta;
- prowadzenie poradnictwa w zakresie muzykoterapii dla swoich podopiecznych lub ich opiekunów;
- prowadzenie badań w dziedzinie muzykoterapii.
Od muzykoterapeutów wymagana jest szeroka, interdyscyplinarna wiedza nie tylko muzyczna, ale też psychologiczna, pedagogiczna i medyczna.
Teoretycznie do podjęcia pracy w tym zawodzie w Polsce niezbędne jest jedynie wykształcenie średnie policealne w obszarze medyczno-pedagogicznym. W praktyce wielu pracodawców zatrudniających muzykoterapeutów oczekuje wykształcenia wyższego. Mogą to być studia wyższe I i II stopnia lub studia podyplomowe.
Dodatkowo mile widziane jest ukończenie kursów, zdobycie certyfikatów potwierdzających kwalifikacje, znajomość książek z kanonu literatury fachowej.
Reklama
Cele i zastosowanie muzykoterapii. Komu jest zalecana?
Kiedy muzykoterapia znajduje zastosowanie, czyli po co się ją stosuje? E. Paszkiewicz Mes wyróżnia kilka zasadniczych celów terapeutycznych, które są ulokowane w takich obszarach jak:
- sfera emocjonalna (uczucia, nastroje, emocje);
- komunikacja międzyludzka (gotowość do interakcji, jej inicjowanie, właściwe ukierunkowanie);
- osobowość pacjenta (postawy i zachowania);
- pobudzenie psychomotoryczne;
- napięcie emocjonalne i mięśniowe;
- ogólny stan psychofizyczny..
Działania te mogą być wykorzystywane w pracy z pacjentami cierpiącymi na różnego typu zaburzenia i schorzenia, przede wszystkim emocjonalne, ale nie tylko.
Najczęściej jest używana muzykoterapia w psychiatrii. Dąży się wówczas do redukcji napięcia, dostarcza się pozytywnych bodźców. Efektem tego ma być poprawa nastroju, obniżenie poziomu lęku, pobudzenie wyobraźni i lepsze funkcjonowanie w grupie.
Wskazaniem do uczestnictwa w zajęciach są takie problemy psychiczne, jak między innymi:
Współcześnie stosuje się też muzykoterapię w rehabilitacji kardiologicznej, między innymi u pacjentów po zawałach. Muzyka:
- działa uspokajająco,
- reguluje tętno i oddech,
- wyrównuje pracę serca,
- wpływa na krążenie krwi,
- poprawia przemianę materii.
Kolejnym zastosowaniem muzykoterapii jest rehabilitacja neurologiczna. Przykładowo, u chorych na Parkinsona, śpiew, taniec i gra na instrumentach pomagają usprawnić chód i mowę. Poprawia się też poczucie równowagi, zmniejsza się też ryzyko upadków. Pojawia się również możliwości twórczego wyrażenia emocji.
Dzięki muzyce łatwiejsze jest też dochodzenie do sprawności przez osoby po przebytych udarach mózgu. Naukowcy przyglądający się temu zagadnieniu dostrzegli, że u pacjentów poddanych tego typu rehabilitacji, poprawiają się między innymi parametry chodu.
Kolejną grupę zaburzeń, w leczeniu których praca z muzyką może przynieść wymierne efekty, stanowią różnego typu problemy wieku dziecięcego (więcej na ten temat w dalszej części artykułu).
Rośnie znaczenie muzykoterapii w opiece paliatywnej i onkologii. Oddziaływanie muzyką ma znaczenie przede wszystkim psychologiczne. Pomaga ona opanować lęk towarzyszący chorym w najcięższych stanach, może też łagodzić nastroje depresyjne, a nawet dolegliwości bólowe.
Szczególne znaczenie może to mieć w przypadku osób zaczynających pobyt w szpitalu świeżo po dramatycznej diagnozie, bądź też długotrwale hospitalizowanych. Nie są to działania, które miałby moc leczenia raka czy innych śmiertelnie niebezpiecznych chorób, mogą one jednak wydatnie wpłynąć na jakość życia pacjenta w tym jakże trudnym czasie.
Co ciekawe, wspomina się również o zastosowaniu terapii dźwiękowej w stomatologii. Słuchanie odpowiednio dobranej muzyki redukuje uczucie lęku, może też obniżać objawy somatyczne strachu, takie jak pobudzenie ruchowe, tachykardia, wzrost ciśnienia czy nadpotliwość etc.
Aczkolwiek należy pamiętać, że muzyka nie znosi wrażliwości na ból - w tej materii niezbędne jest zastosowanie standardowego znieczulenia.
Dobre efekty przynosi stosowanie muzykoterapii w resocjalizacji, o czym można przeczytać nawet na oficjalnej stronie polskiej Służby Więziennej. W tym przypadku prawdziwe i niemal dosłowne okazuje się potoczne powiedzenie, że muzyka łagodzi obyczaje. Redukuje bowiem poziom agresji, przywraca równowagę psychiczną, pomaga przezwyciężyć stres, lęk i poczucie nudy związane z pobytem w izolacji. Znacząco wpływa zatem na zdrowie psychiczne.
Co ważne, wielu więźniów nie ogranicza się jedynie do biernego słuchania dźwięków, ale aktywnie je tworzy. Dla niektórych osób ma to ogromne znaczenie, pozwala bowiem uwolnić wewnętrzne moce twórcze czy zwiększyć poczucie własnej wartości.
Co bardzo ważne, efekty oddziaływania terapeutycznego poprzez muzykę zostały potwierdzone w setkach badań na całym świecie i opisane w licznych pracach naukowych. Nie jest to zatem działanie magiczne, lecz w pełni uznany sposób leczenia, stanowiący wsparcie dla metod farmakologicznych i typowo psychologicznych.
Reklama
Muzykoterapia dla dzieci. Kiedy się ją stosuje?
Muzykoterapia nie zna ograniczeń wiekowych. Przeznaczona jest dla osób w każdym wieku: noworodków i niemowląt, dzieci w przedszkolu, uczniów szkół podstawowych i licealistów, dorosłych w sile wieku, a także seniorów.
Istota zajęć pozostaje niezmienna, natomiast różne mogą być jej formy. Czym się różni muzykoterapia dla dzieci od zajęć prowadzonych z osobami starszymi? Ze względu na bardzo indywidualny charakter trudno jest mówić o szczegółach, ale warto wspomnieć o kilku generalnych zasadach:
- Poziom zajęć jest dostosowany do możliwości poznawczych, rozwoju intelektualnego i emocjonalnego, zdolności manualnych, komunikatywności i wszystkich innych czynników, które bezpośrednio przekładają się na percepcję muzyki.
- Muzyka w zajęciach z dziećmi jest traktowana bardziej intuicyjnie jako pierwotna, bezpośrednia forma wyrażania emocji, uczuć i myśli, bez konieczności wypowiadania ich werbalnie. U dorosłych rozmowa towarzysząca odbieraniu czy tworzeniu muzyki ma większe znaczenie.
- Utwory muzyczne bądź też elementy muzyki są dobierane adekwatnie do wieku. Dźwięki muszą być atrakcyjne dla danej grupy wiekowej, a jednocześnie łatwe do przyswojenia i ewentualnego odtworzenia.
- W zajęciach z najmłodszymi pacjentami często uczestniczą także ich rodzice. Występują oni nie tylko w roli opiekunów, ale często są włączani w proces terapeutyczny, co pomaga w leczeniu, a także wzmacnia rodzinne więzi.
Oczywiście program musi być dostosowany także do konkretnych wyzwań terapeutycznych. Kluczowe znaczenie mają zatem wskazania. Kiedy stosuje się muzykoterapię u dzieci? W zajęciach mogą uczestniczyć zarówno dzieci zdrowe, ale wymagające wyciszenia, jak też zmagające się z problemami charakterystycznymi dla tego wieku, takim jak choćby ADHD i wiele innych.
Terapeutycznemu oddziaływaniu dźwięków dzieci mogą być poddane już w pierwszych dniach życia, choć oczywiście wówczas ich udział jest całkowicie bierny i nieświadomy.
Były czynione obserwacje na oddziałach neonatologicznych wskazujące, iż muzyka może uspokajać, poprawiać poziom nasycenia tlenem, a nawet regulować akcję serca.
Wskazaniem do zastosowanie muzykoterapii u dzieci są jednak przede wszystkim takie problemy zdrowotne, rozwojowe i pedagogiczne, jak:
- Zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD). Muzyka może stymulować interakcje społeczne, wyrażanie emocji, rozwój mowy oraz integrację sensoryczną. Działa więc korzystnie we wszystkich tych obszarach, które u dzieci z autyzmem są szczególnie mocno deficytowe.
- Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD). Uczestnicząc w zajęciach muzycznych dzieci uspokajają się, uczą skupiać uwagę na określonych bodźcach zmysłowych oraz powierzanych zadaniach, zaczynają kontrolować i regulować własną emocjonalność oraz zachowania.
- Zaburzenia zachowania opozycyjno-buntownicze. Muzykoterapia przynosi dużą dawkę uspokojenia oraz uczy kontroli własnych zachowań, dzięki czemu spada poziom agresji i negacji wobec otaczającego świata.
- Problemy emocjonalne, takie jak depresja, nerwica lękowa czy zaburzenia dwubiegunowe afektywne. Muzyka poprawia nastrój, zmniejsza napięcie, pozwala wyrazić tłumione emocje i skrywane uczucia.
- Zaburzenia prowadzące do występowania deficytów neurologicznych, takie jak między innymi zespół Downa czy dziecięce porażenie mózgowe. Zajęcia muzyczne wspierają rozwój kompetencji komunikacyjnych i funkcji motorycznych, poprawiają koordynację ruchową i postrzeganie zmysłowe.
Nie bez znaczenia pozostaje zatem oddziaływanie muzyki na ogólny rozwój dziecka.
Reklama
Muzykoterapia dla dorosłych i seniorów
Na czym polega muzykoterapia dorosłych? Metoda ta pozwala świadomie pracować nad własnymi lękami i innymi destrukcyjnymi emocjami, uczuciami i myślami. Bardziej niż w przypadku zajęć z dziećmi, przypomina psychoterapię. Mniej tu czystej zabawy, więcej za to jest miejsca na rozmowę z terapeutą czy innymi osobami (w przypadku zajęć grupowych). W związku z tym muzykoterapia doskonale nadaje się do zastosowania u osób problemami psychiatrycznymi, w tym z depresją, zaburzeniami nerwicowo-lękowymi i dwubiegunowymi czy schizofrenią.
Co ważne, muzykoterapię mogą z powodzeniem stosować również osoby, którym nic nie dolega, a jedynie chcą chronić swoje zdrowie psychiczne przed negatywnym wpływem czynników środowiskowych czy własnych niedoskonałości.
Obcowanie z dźwiękami jest jedną z najlepszych form relaksacji, pozwalającą oderwać się napięć związanych z codziennym funkcjonowaniem. Co ważne, odpowiednio dobrane bodźce muzyczne sprzyjają zarówno wyciszeniu, jak też pobudzeniu (w zależności od potrzeb).
Muzykoterapia znajduje zastosowanie we wszystkich omówionych wcześniej przypadkach, nie tylko w psychiatrii, ale też w rehabilitacji kardiologicznej i neurologicznej czy opiece paliatywnej.
Warto w tym miejscu wspomnieć o jeszcze dwóch szczególnych przypadkach. Otóż muzykoterapia może mieć pozytywny wpływ na kobiety w ciąży. Przynosi ona bowiem dużą dawkę wyciszenia, tak bardzo potrzebnego w tym szczególnym, nierzadko stresującym momencie życia. Co więcej, fale akustyczne są odbierane także przez dziecko znajdujące się w brzuchu mamy i również na nie oddziałują w uspokajający sposób.
Pozytywne efekty przynoszą też zajęcia z muzykoterapii dla seniorów. W przypadku osób starszych znacznie mają przede wszystkim:
- zapobieganie depresji i zaburzeniom lękowym związanym z podeszłym wiekiem, samotnością, obawą przed chorobami i śmiercią;
- wspieranie zdolności poznawczych i funkcji motorycznych;
- aktywizacja społeczna, wyciągnięcie z „zaklętego kręgu” własnych czterech ścian.
Efekty te mogą być wykorzystywane w geriatrii, czyli dziedzinie medycyny zajmującej się problemami zdrowotnymi charakterystycznymi dla osób w podeszłym wieku.
Reklama
Przykłady ćwiczeń w muzykoterapii
Istnieją niezliczone ilości ćwiczeń stosowanych w muzykoterapii. Nie sposób wymienić wszystkich, tym bardziej, iż są one dobierane indywidualnie do potrzeb konkretnego pacjenta.
Scenariusz zajęć z muzykoterapii dla seniora będzie się różnić od planu rozpisanego dla dziecka. Inne też będą zajęcia dla osób zdrowych, inne dla tych dotkniętych jednym z zaburzeń rozwojowych, a inne dla pacjentów z problemami psychiatrycznymi, kardiologicznymi czy onkologicznymi.
Czasem o szczegółach programu zajęć mogą decydować czynniki tak trywialne, jak preferencje muzyczne pacjenta. Generalnie jednak wykonywane mogą być takie zadania, jak m.in.:
- słuchanie muzyki - całkowicie bierne, relaksacyjne;
- słuchanie muzyki połączone z ekspresją werbalną towarzyszących temu odczuć i emocji;
- ćwiczenia oddechowe sprzężone z usłyszanymi dźwiękami, mające na celu odprężenie psychiczne i fizyczne;
- improwizowana gra na instrumentach lub śpiew - chodzi o nieskrępowane wyrażanie się za pomocą dźwięków, które akurat przychodzą na myśl. Wymagane przy tym mogą być pewne umiejętności muzyczne, choć nie zawsze tak się dzieje;
- komponowanie, jeśli nie całych utworów, to pewnych elementów muzycznych. Pacjent może tworzyć melodie, harmonie, rytmy, a także układać teksty;
- zabawy mające na celu odreagowanie skumulowanych emocji - przy dźwiękach muzycznych można tupać, klaskać, skakać, krzyczeć;
- wybijanie rytmu i inne zadania nadające działaniom uporządkowaną strukturę;
- wyrażanie się za pomocą ruchu czy tańca.
Teoretycznie z muzyką można pracować całkowicie samodzielnie, działając intuicyjnie, czy korzystając z filmików, które są zamieszczane w Internecie (utwory muzyczne, zestawy ćwiczeń itd.).
Należy jednak mieć świadomość, że nie jest to podejście profesjonalne. Muzykoterapia jest oficjalną metodą terapeutyczną, uznawaną przez środowiska lekarskie, dlatego wymaga działań zaprojektowanych i prowadzonych przez specjalistów. Nie należy jej utożsamiać ze słuchaniem „jakiejś” muzyki relaksacyjnej.
