Kortykosteroidy (glikokortykosteroidy)
Co to są kortykosteroidy?
Nazwa kortykosteroid posiada dwojakie znaczenie. Po pierwsze mianem tym określa się grupę hormonów produkowanych przez ludzki organizm, a dokładnie - przez korę nadnerczy, czyli największą część parzystych gruczołów wydzielania wewnętrznego umiejscowionego nad nerkami.
Do hormonów tych zalicza się: kortyzol, kortykosteron oraz kortyzon, a ich zadaniem jest przemiana białek, węglowodanów i tłuszczów.
Drugie znaczenie tego słowa odnosi się do grupy leków zwanych właśnie kortykosteroidami.
Kortykosteroidy - co to są za środki i czy to tzw. sterydy?
Rzeczywiście leki te powszechnie nazywa się sterydami i kojarzone są z farmaceutykami o silnym działaniu, wywołującymi wiele efektów ubocznych.
W tej obiegowej opinii kryje się wiele prawdy, jednak odkrycie sterydów było dla medycyny wielkim przełomem i do dziś przynoszą one ulgę pacjentom cierpiącym nawet na tak poważne schorzenia jak nowotwory czy ciężkie choroby autoimmunologiczne.
Historia kortykosteroidów zaczęła się, kiedy trzej żyjący na przełomie XIX i XX wieku badacze (Edward Calvin Kendall, Otto Wintersteiner i Tadeusz Reichstein) wyizolowali z nadnerczy kortyzon.
Wkrótce po tym substancja produkowana była na skalę przemysłową, a w 1948 roku po raz pierwszy użyta została w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów.
Rezultat eksperymentu określony został jako „cud kortyzonowy”.
Dziś w klasyfikacji leków ATC kortykosteroidy znajdują się w dwu grupach leków:
- D – Leki stosowane w dermatologii, przy czym podgrupa D07 to kortykosteroidy stosowane w dermatologii, a ich podział wygląda następująco:
- D07A – Kortykosteroidy, preparaty proste
- D07AA – Kortykosteroidy o słabym działaniu (grupa I)
- D07AB – Kortykosteroidy o umiarkowanie silnym działaniu (grupa II)
- D07AC – Kortykosteroidy o silnym działaniu (grupa III)
- D07AD – Kortykosteroidy o bardzo silnym działaniu (grupa IV)
- D07B – Preparaty złożone zawierające kortykosteroidy i antyseptyki
- D07BA – Preparaty złożone zawierające kortykosteroidy o słabym działaniu i antyseptyki
- D07BB – Preparaty złożone zawierające kortykosteroidy o umiarkowanie silnym działaniu i antyseptyki
- D07BC – Preparaty złożone zawierające kortykosteroidy o silnym działaniu i antyseptyki
- D07BD – Preparaty złożone zawierające kortykosteroidy o bardzo silnym działaniu i antyseptyki
- B07C – Preparaty złożone zawierające kortykosteroidy i antybiotyki
- D07CA – Preparaty złożone zawierające kortykosteroidy o słabym działaniu i antybiotyki
- D07CB – Preparaty złożone zawierające kortykosteroidy o umiarkowanie silnym działaniu i antybiotyki
- D07CC – Preparaty złożone zawierające kortykosteroidy o silnym działaniu i antybiotyki
- D07CD – Preparaty złożone zawierające kortykosteroidy o bardzo silnym działaniu i antybiotyki
- D07X – Inne preparaty złożone zawierające kortykosteroidy
- D07XA – Inne preparaty złożone zawierające kortykosteroidy o słabym działaniu
- D07XB – Inne preparaty złożone zawierające kortykosteroidy o umiarkowanie silnym działaniu
- D07XC – Inne preparaty złożone zawierające kortykosteroidy o silnym działaniu
- D07XD – Inne preparaty złożone zawierające kortykosteroidy o bardzo silnym działaniu
- H - Hormony stosowane ogólnie z wyłączeniem hormonów płciowych i insuliny, przy czym podgrupa H02 to kortykosteroidy stosowane ogólnie, wraz z podziałem:
- H02A – Kortykosteroidy stosowane ogólnie
- H02AA – Mineralokortykosteroidy
- H02AB – Glikokortykosteroidy
- H02B – Preparaty złożone zawierające kortykosteroidy stosowane ogólnie
- H02BX – Preparaty złożone zawierające kortykosteroidy stosowane ogólnie
- H02C – Preparaty przeciwnadnerczowe
- H02CA – Antykortykosteroidy
Działanie glikokortykosteroidów – jak wygląda dawkowanie?
Kortykosteroidy o działaniu ogólnoustrojowym, czyli podawane doustnie lub w formie zastrzyków, stosowane są przede wszystkim jako najsilniejsze z dostępnych środki przeciwzapalne.
Bez nich trudno wyobrazić sobie dzisiejszą reumatologię czy choćby leczenie POChP (przewlekłej obturacyjnej choroby płuc).
Przeciwzapalne działanie glikokortykosteroidów jest nieocenione, jednak są to leki, które przyjmowane zbyt długo lub w zbyt dużych dawkach mogą być niebezpieczne dla organizmu.
Dawkowanie oraz to, jak długo stosować kortykosteroidy, powinno być więc zawsze skonsultowane z lekarzem, by uniknąć działań niepożądanych lub zniwelować je do minimum.
Podobnie zresztą postępować należy przy kortykosteroidach stosowanych miejscowo (maści, wziewnych czy do nosa).
Jeśli chodzi o dawkowanie tabletek zawierających sterydy, np. prednizonu u pacjentów dorosłych, za dawki małe uznaje się 5-10 mg substancji na dobę, dawki średnie – 10-40 mg, dawki duże – 40-100 mg.
Dawka dobowa powinna być równoważna w stosunku do długości przyjmowania danego środka.
Z reguły więc dawki małe przyjmuje się dłużej, duże zaś stosowane są krótkotrwale, by ograniczyć ich negatywny wpływ na organizm.
Zastosowanie kortykosteroidów jako leków przeciwzapalnych i dermatologicznych
Kortykosteroidy jako leki przeciwzapalne stosowane są głównie:
- W dermatologii.
Tu wykorzystywane jest również ich działanie immunosupresyjne i antypoliferacyjne, a przede wszystkim zalecane są przy chorobach skóry, takich jak łuszczyca, wyprysk kontaktowy, atopowe zapalenie skóry (AZS), toczeń rumieniowaty, liszaj płaski, chłoniaki, łysienie plackowate, bielactwo czy łojotokowe zapalenie skóry.
Z reguły kortykosteroidy na skórę stosuje się w ramach terapii klasycznej (ciągłej) lub przerywanej. Obydwa typu leczenia powinny jednak odbywać się zgodnie z zaleceniami lekarza.
Sterydy – nawet gdy są aplikowane miejscowo – mogą wywołać groźne skutki uboczne, jeśli są np. niewłaściwie dawkowane.
Czy środki takie znajdują również zastosowanie w kosmetyce? Trudno mówić o obecności glikokortykosteroidów jako silnych środków, dostępnych w większości na receptę, w kosmetykach.
Są one natomiast składnikiem leków do stosowania miejscowego, które mogą mieć postać kremów, żeli, sprayów czy emulsji.
- Na alergie.
Oprócz działania przeciwzapalnego kortykosteroidy posiadają także silne działanie antyalergiczne i są stosowane nawet przy ciężkich reakcjach uczuleniowych.
W alergiach zalecane są przede wszystkim przy alergicznym nieżycie nosa i na zatoki (w formie sprayu do nosa), astmie oskrzelowej (do inhalacji), atopowym zapaleniu skóry, zapaleniu spojówek (jako krople do oczu).
- Na kaszel.
Sterydy zaleca są głównie na tzw. bezproduktywny kaszel suchy, ponieważ działają obkurczająco na oskrzela, niwelując duszności.
Ich przeciwzapalne działanie jest też jednak wykorzystywane w stanach zapalnych w obrębie dolnych dróg oddechowych.
Kortykosteroidy w formie inhalacji wspomagają leczenie kaszlu towarzyszącego takim chorobom jak POChP, astma czy covid.
Przeciwwskazania do przyjmowania kortykosteroidów
Ponieważ kortykosteroidy są lekami o silnym działaniu, wpływającymi na odporność oraz wiele tkanek i układów ludzkiego organizmu, nie zawsze ich stosowanie jest zalecane i bezpieczne. Wymienić należy choćby ciążę, a także karmienie piersią.
Kobiety w ciąży i matki karmiące powinny zachować szczególną ostrożność w przyjmowaniu jakichkolwiek leków i konsultować je z lekarzem prowadzącym.
Istnieją wyjątkowe sytuacje, w których podanie sterydów w ciąży jest konieczne, jednak zawsze musi zdecydować o tym specjalista.
Niebezpieczny dla organizmu jest też związek między kortykosteroidami a alkoholem.
Długotrwałe i równoczesne stosowanie tych substancji może prowadzić do groźnych i nieodwracalnych uszkodzeń wątroby i nerek.
Przeciwwskazaniem do zażywania kortykosteroidów (głównie tych o działaniu ogólnym) są niektóre choroby o objawach podobnych do wywoływanych przez te substancje skutków ubocznych.
Wśród najpowszechniejszych znajdują się cukrzyca oraz nadciśnienie tętnicze. Lekarza przepisującego leki należy więc zawsze poinformować o obecnych w organizmie chorobach, wszelkich dolegliwościach oraz innych przyjmowanych lekach.
Czy kortykosteroidy powodują skutki uboczne i działania niepożądane?
Żadne przyjmowane leki nie pozostają obojętne wobec wszystkich tkanek i układów organizmu, a co za tym idzie - wszelkie substancje wywołują (w mniejszym lub większym stopniu) jakieś skutki uboczne.
Uogólniając, im silniejsze środki, tym więcej działań niepożądanych może wystąpić po ich stosowaniu.
Skutki uboczne wywoływane przez kortykosteroidy to przede wszystkim:
- tycie - spowodowane głównie wpływem substancji na metabolizm,
- osłabienie siły mięśniowe, a niekiedy nawet częściowy zanik mięśni,
- osłabienie ogólne,
- spadek odporności,
- obniżenie stężenia wapnia, którego powikłania to osteoporoza ubytków kośćca,
- zaburzenia owłosienia – zarówno nadmierne owłosienie jak i wypadanie włosów,
- zaburzenia płodności, wynikające głównie z zaburzeń cyklu menstruacyjnego,
- utrudnione gojenie się ran,
- podniesiony poziom cukru we krwi,
- podniesione ciśnienie tętnicze,
- różnego rodzaju zakażenia,
- szereg zaburzeń o podłożu psychicznym - od euforii po lęki i depresję,
- zespół Cushinga - skutkiem ubocznym stosowania glikokortykosteroidów może być wystąpienie lub nasilenie tego zespołu.
U niektórych pacjentów występuje także uczulenie na kortykosteroidy, którego głównymi symptomami są:
- wysypka,
- krótki, świszczący oddech,
- obrzęki,
- bóle brzucha,
- spadek ciśnienia tętniczego.
Bibliografia:
- S. Mackiewicz, Glikokortykosteroidy – mity i fakty, w: Reumatologia 2007; 45, 4: 198–204
- Glikokortykosteroidy doustne, źródło: Medycyna Praktyczna, https://www.mp.pl/pacjent/pochp/lekiileczenie/54239,glikokortykosteroidy-doustne [13.03.2023]
- Rani R. Vatti, Fatima Ali, Suzanne Teuber, Christopher Chang, M. Eric Gershwin, Reakcje nadwrażliwości na kortykosteroidy, w: Dermatologia po dyplomie, Tom 4 Nr 5 2013
- A. K. Jaworek, A. Wojas-Pelc, Znaczenie miejscowych glikokortykosteroidów we współczesnym lecznictwie dermatologicznym. Część 1, w: Farmacja współczesna, 2017; 10: 91-99
- A. Kaszuba, M. Pastuszka, A. Kaszuba, Miejscowe glikokortykosteroidy w leczeniu chorób skóry — zalecane standardy postępowania, Via Medica, 2009
