Jako witaminę A rozumie się grupę związków będących pochodnymi β-jononu, wykazujących aktywność biologiczną i podobnych strukturalnie do all-trans-retinolu. Do puli tej witaminy w organizmie wlicza się również karotenoidy – najaktywniejszy spośród nich jest β-karoten. Cząsteczki karotenoidów są przekształcane w komórkach błony śluzowej jelita cienkiego w witaminę A.
Witamina A należy do związków rozpuszczalnych w tłuszczach, dlatego może być magazynowana w organizmie. To jednocześnie oznacza, że należy zwrócić uwagę, aby jej nie przedawkować – zarówno niedobór (awitaminoza), jak i nadmiar (hiperwitaminoza) mogą mieć poważne skutki zdrowotne. Witamina A w organizmie jest magazynowana głównie w wątrobie oraz w niewielkich ilościach w:
- nerkach,
- płucach,
- osoczu,
- tkance tłuszczowej,
- jelicie cienkim,
- nadnerczach.
Aż 80% witaminy A dostarczonej z pożywieniem jest wchłaniane w jelitach, pozostałe 20% w ciągu 1-2 dni zostaje wydalone z kałem. Znacznie mniej dostępne są karotenoidy, bo tylko 30% ogólnej zawartości w pokarmie wchłania się w przewodzie pokarmowym.
Reklama
Rola witaminy A w organizmie
Substancje z grupy witaminy A są niezbędne do:
- prawidłowego widzenia (niedobór wywołuje tzw. kurzą ślepotę),
- budowy i funkcjonowania nabłonków: skóry, przewodu pokarmowego, układu oddechowego i moczo-płciowego,
- wzrostu tkanek,
- utrzymania stabilności komórek nabłonkowych,
- syntezy hormonów kory nadnerczy,
- wydzielania hormonów (m. in. tyroksyny) z tarczycy,
- utrzymania prawidłowych osłon komórek nerwowych,
- reakcji immunologicznych,
- budowy erytrocytów.
Uważa się, że retinol wpływa korzystanie na prawidłowy wzrost u młodych osób. Jako biologiczny antyoksydant ma również działanie przeciwnowotworowe.
Reklama
Źródła witaminy A
Związki chemiczne z grupy witaminy A zawarte są w roślinnych i zwierzęcych produktach żywnościowych. W tkankach roślinnych można znaleźć głównie prowitaminy A - karoteny, z których organizm poprzez skomplikowane szlaki metaboliczne produkuje witaminę A. W pokarmach pochodzenia zwierzęcego spośród związków z grupy witaminy A dominuje retinol, w mniejszych ilościach można również znaleźć karotenoidy.
Podstawowym źródłem witaminy A są:
- produkty mleczarskie,
- jaja,
- wątroba,
- podroby,
- ryby (zwłaszcza śledzie, sardynki i tuńczyk) i oleje rybne (tzw. trany).
Jako że karotenoidy są prekursorami witaminy A, warto wyliczyć również produkty o wysokiej zawartości tych związków. Należą do nich:
- żółte, pomarańczowe i czerwone owoce i warzywa,
- zielone liście warzyw.
Za produkt spożywczy o największej zawartości karotenów uważa się czerwony olej palmowy, w którym występują one w ilości około 0,5 mg/cm3. Warto zaznaczyć, że wszystkie produkty zbożowe są ubogie w te związki.
W celu pokrycia zapotrzebowania na witaminę A, standardowo dodaje się ją do margaryn i mleka w proszku dla niemowląt, a karoteny stosowane są jako barwniki przy produkcji makaronów. Możliwa jest również suplementacja w postaci jedno- i wieloskładnikowych preparatów farmaceutycznych (w zależności od rodzaju w dawce od 2000 do 12 000 j.m.).
Na biodostępność związków z grupy witaminy A duży wpływ ma skład pokarmu, z którym są przyjmowane. Na wchłanianie i metabolizm witaminy A mają wpływ rodzaj, świeżość i ilość tłuszczu w pożywieniu, a zwłaszcza nienasyconych kwasów tłuszczowych, które przy nadmiernych ilościach generują wzrost zapotrzebowania na witaminę A w organizmie.
Błonnik pokarmowy osłabia procesy przetwarzania i wchłaniania witaminy A, a żelazo powoduje chemiczny rozpad karotenoidów w jelitach. Ilość i jakość białka ma duży wpływ na biodostępność nie tylko witaminy A, ale także karotenoidów. Najlepiej są one wchłaniane przy 10% zawartości białka w pożywieniu. Na biodostępność mają również wpływ takie czynniki jak:
- stres,
- styl życia,
- procesy starzenia,
- wzrost,
- środowisko,
- poziom wysiłku fizycznego.
Reklama
Niedobór witamny A
Niedobór witaminy A powoduje poważne konsekwencje zdrowotne. Może on wynikać z niedostatecznej podaży witaminy A w pokarmach lub z zaburzeń w jej metabolizmie w organizmie – mówi się wtedy analogicznie o pierwotnym lub wtórnym niedoborze.
Pierwotny niedobór witaminy A zwykle wynika z trwającego dłuższy czas przyjmowania z pożywieniem zbyt małych dawek witaminy A lub karotenoidów. Pierwotne niedobory są istotnym problemem, zwłaszcza na niektórych obszarach południowej i wschodniej Azji, gdzie podstawowe pożywienie stanowi ryż, pozbawiony karotenu.
Wtórny niedobór wynika najczęściej z zaburzeń metabolicznych w organizmie, w wyniku których organizm nie jest w stanie przyswoić, zmagazynować lub wyprodukować witaminy A. W takich sytuacjach, mimo wystarczającego dostarczania witaminy A i jej prekursorów w diecie, w organizmie pojawiają się objawy i skutki niedoboru.
Zaburzenia wchłaniania i magazynowania występują prawdopodobnie:
- w chorobie trzewnej,
- w mukowiscydozie,
- po operacjach trzustki,
- po zespoleniach dwunastniczych,
- we wrodzonym częściowym zwężeniu jelita cienkiego,
- przy zwężeniu dróg żółciowych,
- przy giardiozie (lambliozie),
- marskości wątroby
Wtórny niedobór witaminy A często towarzyszy niedożywieniu białkowo-energetycznemu, nie tylko w wyniku niedostatecznej podaży w pożywieniu, ale też z powodu zaburzonego magazynowania i transportu witamin w organizmie.
Reklama
Objawy niedoboru witaminy A
Objawy niedoboru mogą pojawić się dopiero po kilku latach, kiedy wyczerpią się zapasy witaminy A w wątrobie. Z tego względu zdiagnozowanie hipowitaminozy A jest niezwykle trudne.
Pierwsze pojawiające się objawy to
- suchość skóry
- nieprawidłowe rogowacenie przypominające tzw. „gęsią skórkę” (taki zespół objawów określa się mianem kseroftalmii).
Do tego dochodzą zmiany ze strony narządu wzroku:
- patologiczne zmiany w błonach śluzowych oczu,
- suchość spojówek,
- upośledzenie funkcjonowania gruczołów śluzowych.
Jeśli witamina A w dalszym ciągu nie jest dostarczana, przedłużający się niedobór prowadzi do istotnych zmian w funkcjonowaniu nabłonków i powoduje problemy ze wzrokiem. Dochodzi do utraty przejrzystości gałki ocznej, pojawiają się zgrubienia o różnym zabarwieniu zwane plamkami Bitota. Równolegle do tych zmian pojawia się niedowidzenie zmierzchowe, czyli tzw. „kurza ślepota”, która jest brakiem adaptacji oka do ciemności, w konsekwencji do niedowidzenia przy słabym oświetleniu. Sytuacje skrajne, czyli długotrwałe niedobory związków z grupy witaminy A prowadzą do całkowitej utraty wzroku.
Patologiczne zmiany mogą dotyczyć również błon śluzowych:
- dróg oddechowych,
- przewodu pokarmowego,
- układu moczowego,
- pochwy.
Dochodzi do łuszczenia się nabłonków, co znacznie sprzyja rozwojowi zakażeń. Pojawiają się zmiany w układzie nerwowym, polegające na degeneracji włókien nerwowych. Dochodzi do:
- obniżenia odporności,
- zahamowania wzrostu kości i rozwoju zębów.
U młodych osób głęboki niedobór witaminy A prowadzi do zahamowania wzrostu.
Reklama
Leczenie niedoboru witaminy A
Duży niedobór witaminy A wymaga niestety hospitalizacji. W takiej sytuacji stan pacjenta jest najczęściej już dosyć poważny. W pierwszej kolejności należy usunąć przyczynę niedoboru i podać leczniczą dawkę witaminy A – najczęściej jest to olejowy roztwór palmitynianu witaminy A przyjmowany doustnie przez dwa dni. Przed wyjściem ze szpitala podawana jest jeszcze jedna dawka. Po 7-10 dniach powinna być już widoczna poprawa.
W przypadku wystąpienia wymiotów lub zaburzonego wchłaniania witamina A musi być podana domięśniowo w roztworze wodnym. Dalsze uzupełnianie odbywa się już drogą doustną w postaci tranu, oleju palmy czerwonej lub innego koncentratu. Ważne, aby przez dłuższy czas nie podawać zwiększonych dawek, gdyż to z kolei może prowadzić do rozwoju hiperwitaminozy i pojawienia się objawów zatrucia.
Aby uniknąć skutków niedostatecznego lub nadmiernego gromadzenia się witaminy A w organizmie należy przede wszystkim utrzymywać odpowiednią dietę, zróżnicowaną i bogatą w składniki odżywcze z różnych grup chemicznych.
W chwili obecnej rzadko spotyka się przypadki głębokiego niedoboru witaminy A na terenie krajów europejskich, jest to problem dotykający głównie regionów Azji, gdzie podstawowym składnikiem diety jest ryż, pozbawiony witaminy A i karotenoidów. Metodami inżynierii genetycznej udało się uzyskać tzw. „złoty ryż”, czyli tradycyjny ryż wzbogacony o karoteny. Stanowi on idealne rozwiązanie problemu powszechnego niedoboru witaminy A w krajach azjatyckich, jednak ciągle nie jest on społecznie akceptowany.
Główną przyczyną ślepoty małych dzieci w krajach rozwijających się jest zeschnięcie rogówki. Zaleca się stałą suplementację olejowym roztworem palmitynianu witaminy A u dzieci do 4. roku życia. Dieta powinna obejmować zielone i żółte owoce i warzywa.
W przypadku wtórnego niedoboru witaminy A powinno być prowadzone stałe monitorowanie i suplementacja witaminy A. Podobnie sytuacja wygląda w przypadku podejrzenia uczulenia niemowlęcia na mleko.
Reklama
Nadmiar witaminy A w organizmie
W Europie częściej można spotkać się z przypadkami nadmiernego przyjmowania witaminy A, czy to w postaci suplementów, czy przez zwiększone spożywanie określonych produktów – np. wypijanie zbyt dużych ilości soku z marchwi po pewnym czasie skutkuje zażółceniem skóry. Nie jest to jeszcze groźny objaw, ale dalsze takie postępowanie skutkuje pojawieniem się patologicznych zmian i objawów zatrucia.
Nie każdy zdaje sobie sprawę, że witaminy również można przedawkować. Dotyczy to tych witamin, które są rozpuszczalne w tłuszczach, czyli: A, D, E i K. Są one w stanie magazynować się w organizmie i uwalniać w miarę potrzeby w sytuacji niewielkiego niedoboru. Przyjmowane w zbyt dużych dawkach działają szkodliwe.
Żywność będąca źródłem witaminy A (z wyjątkiem wątroby ssaków i ryb) spożywana w rozsądnej ilości nie ma działania toksycznego. Wysoka zawartość karotenoidów może objawiać się żółtym zabarwieniem skóry, jednak stan ten nie jest szkodliwy dla organizmu. Problem pojawia się dopiero kiedy dzienne spożycie dla dorosłego człowieka przekroczy 7500 µg RE. Zaleca się, aby terapeutyczne dawki nie przekraczały 900 µg RE.
Witamina A należy do związków, które mogą być magazynowane w organizmie, dlatego ich nadmierna podaż (czy z pokarmami czy w formie suplementów) może skutkować rozwojem patologicznych zmian.
Hiperwitaminoza A objawia się:
- osłabieniem mięśni,
- ociężałością,
- utratą apetytu,
- zahamowaniem wzrostu,
- owrzodzeniem skóry,
- obrzmieniem powiek,
- wyłysieniem,
- wytrzeszczem,
- samoistnym złamaniem kości,
- pojawieniem się krwotoków,
- deformacją czaszki i twarzy,
- dysfunkcją serca, nerek i centralnego układu nerwowego.
