Dżuma jest chorobą zakaźną ludzi i zwierząt wywoływaną przez bakterię o nazwie Yersinia pestis. Ludzie zarażają się dżumą od gryzoni (głównie szczurów) za pośrednictwem pcheł, a także poprzez bezpośredni kontakt z zarażonym zwierzęciem lub drogą kropelkową od drugiego człowieka. Choroba szerzy się epidemicznie i cechuje ją wysoka śmiertelność.
Reklama
Dżuma - historia choroby
W średniowieczu dżumę nazywano morową zarazą oraz czarną śmiercią (od ciemno zabarwionych zmian martwiczych na ciele chorych), powodowała ona wówczas ogromne straty wśród ludności całego świata. Największa w historii pandemia tej choroby miała miejsce w połowie XIV wieku, kiedy to na dżumę zmarło około 1/3 do 1/2 populacji europejskiej. W Polsce pierwsze wzmianki o dżumie odnaleźć można już w kronikach Długosza pochodzących z 1003 roku.
Początkowo przyczyny choroby dopatrywano się m.in. w gniewie bożym, wpływie planet, zaćmieniach Słońca i Księżyca, kometach, które pozostawiały za sobą szkodliwy dla człowieka dym. Do zarażenia miało rzekomo dochodzić poprzez „parę jadowitą" wydychana przez chorego, a według innych źródło choroby stanowił zapach ciała grabarzy i mnichów.
Prawdziwą przyczynę choroby poznano dopiero w XIX wieku, kiedy to po raz pierwszy opisano bakterię wywołującą dżumę. Dzięki wdrożeniu skutecznej antybiotykoterapii chorobę udało się częściowo opanować. W Stanach Zjednoczonych, ostatnia miejska epidemia dżumy miała miejsce w Los Angeles w latach 1924-1925. W Europie, dżuma ustąpiła w XVIII wieku, a ostatnie przypadki choroby miały miejsce po II wojnie światowej.
Dżuma stanowiła tak ogromny problem świata nowożytnego, że stała się inspiracją dla wybitnych pisarzy - Juliusz Słowacki podróżując do Ziemi Świętej poznał historię rodziny arabskiej dotkniętej tą chorobą, co stało się kanwą poematu "Ojciec zadżumionych", Albert Camus natomiast, w swej powieści "Dżuma" opisał epidemię choroby na terenie Algierii.
Według WHO na całym świecie stwierdza się 1000 do 3000 zachorowań na dżumę każdego roku. Przypadki dżumy odnotowuje się obecnie w Afryce, Azji i krajach Ameryki Południowej. Niemal wszystkie zachorowania łączą się z niskim statusem ekonomicznym w krajach słabo rozwiniętych, częściej odnotowuje się przypadki dżumy wśród osób mieszkających w małych miastach i wsiach niż w dużych aglomeracjach.
Reklama
Dżuma - typy choroby
Rozróżnianych jest kilka postaci klinicznych dżumy:
- Dżuma dymienicza (pestis bubonica) - jest przenoszona z zarażonych gryzoni za pośrednictwem pcheł. Jest najczęściej występującą postacią choroby (około 80% przypadków). Typowym objawem dżumy dymieniczej jest bolesny obrzęk węzłów chłonnych (w 70% węzły pachwinowe, w 20% pachowe). Po kilku dniach węzły rozmiękają i następuje ich samoistne przebicie. Inne objawy to obrzęk tarczycy, wysoka gorączka i dreszcze, zamroczenie, ból głowy, krańcowe wyczerpanie. Mogą pojawić się również objawy ze strony układu krążenia i układu nerwowego. W tej postaci dżumy istnieje szeroka rozpiętość natężenia choroby – od postaci lekkiej, poronnej do ciężkiej, powikłanej infekcji.
- Dżuma płucna:
- pierwotna – zakażenie następuje poprzez wdychanie aerozolu zawierającego Yersinia pestis powstającego podczas kaszlu chorego człowieka lub pyłu zawierającego odchody gryzoni. Jest jedną z najbardziej zaraźliwych i najcięższych chorób u ludzi. Przebiega na ogół gwałtownie, wręcz piorunująco. Występują objawy niewydolności oddechowej tj. duszność, sinica, zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej, obserwuje się gwałtowne przyspieszenie tętna, kaszel z odpluwaniem krwawej plwociny, zaburzenia świadomości. Chorzy umierają najczęściej z powodu ostrej niewydolności oddechowo-krążeniowej, często z obrzękiem płuc.
- wtórna – przebiegająca podobnie jak postać pierwotna, lecz będąca powikłaniem dżumy dymieniczej.
- Dżuma septyczna o charakterze posocznicy przebiega wśród objawów toksemii, spowodowana jest rozprzestrzenianiem się bakterii w całym organizmie poprzez układ krwionośny i chłonny. Wyróżnia się dwie postacie dżumy septycznej:
- pierwotną – o szybkim i gwałtownym przebiegu, bez wyraźnie powiększonych węzłów chłonnych,
- wtórną – jako powikłanie dżumy dymenicznej i płucnej.
Reklama
Dżuma - przyczyny
Dżumę wywołuje Gram-ujemna bakteria Yersinia pestis. Jest to najmniejszą spośród pałeczek należących do rodziny Enterobacteriaceae. Patogen ten jest wrażliwy na:
- wysoką temperaturę,
- większość środków dezynfekcyjnych,
- nasłonecznienie,
- wysuszenie,
oporny jest natomiast na niską temperaturę. W zwłokach padłych zwierząt pałeczka ta przeżywa ponad pół roku (w czasie letnich upałów tylko miesiąc), w odpadkach organicznych ponad miesiąc, natomiast w wodzie zwykle do 3 tygodni.
Dżuma jest ostrą chorobą zakaźną szerzącą się wśród gryzoni (enzootycznie) i powodującą okresowe epidemie w ich populacjach. Rezerwuarem pałeczek dżumy mogą być gryzonie tj.:
- szczury,
- popielice,
- nornice,
- myszy,
- wiewiórki ziemne,
- dzikie króliki,
- susły,
- pieski stepowe
- zwierzęta domowe, szczególnie koty.
Reklama
Dżuma - drogi zakażenia
Ponieważ większość chorych zwierząt umiera, pasożytujące na nich pchły tracą swoich naturalnych gospodarzy i zaczynają szukać innych źródeł krwi np. ludzi. Dodatkowo pałeczki dżumy pobrane wraz z krwią chorego zwierzęcia mnożą się w przedżołądku pchły, często powodując powstanie skrzepu. Utrudnia to owadowi pobieranie pokarmu i powoduje, że częściej zmienia on żywiciela stając się groźnym wektorem przenoszenia choroby. Największe znaczenie w rozprzestrzenianiu się dżumy ma pchła szczurza Xenopsyllac heopis oraz pchła „ludzka” Pulex irritans.
Innym mechanizmem zarażenia jest przeniesienie choroby podczas bezpośredniego kontaktu z tkankami chorego zwierzęcia np. podczas skórowania królika oraz droga kropelkowa zakażenia od ludzi i kotów z dżumą płuc.
Okres wylęgania choroby wynosi zazwyczaj 2 do 6 dni od zarażenia.
Reklama
Objawy dżumy
Objawy dżumy septycznej to:
- gorączka,
- dreszcze,
- wyczerpanie,
- ból brzucha,
- narastające objawy wykrzepiania śródnaczyniowego ze skazą krwotoczną i martwicą dystalnych części kończyn (palce u rąk i nóg). Martwica powoduje ciemne zabarwienie tkanek, stąd dawna nazwa dżumy „czarna śmierć”.
Nie leczona dżuma dymienicza prowadzi do śmierci w 50% przypadków. Zgon w nie leczonej postaci płucnej i septycznej następuje u 50-90% osób po 1-2 dniach od pojawienia się objawów, podczas gdy w prawidłowo zdiagnozowanej i leczonej chorobie tylko u około 15% chorych.
W przypadku pojawienia się objawów choroby i przy istnieniu potencjalnego narażenia na ryzyko zakażenia należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza i rozpocząć leczenie. Antybiotyki powinny zostać podane w przeciągu 24 godzin od pojawienia się pierwszych symptomów dżumy.
Leczenie przeprowadza się w warunkach szpitalnych stosując izolację chorego i odpowiednie środki zabezpieczające przed rozprzestrzenianiem się choroby.
Leczeniem powinny być objęte również osoby mające bliski kontakt z chorym rozpoczynając antybiotykoterapię w okresie do siedmiu dni od pierwszego kontaktu.
Reklama
Badania przy dżumie
W rozpoznaniu dżumy stosuje się badania laboratoryjne tj.:
- barwienie bezpośrednie materiału klinicznego pobranego od chorego metodą immunofluorescencyjną IF i ELISA,
- hodowla mikrobiologiczna na podłożach sztucznych i identyfikacja pałeczek dżumy wyizolowanych z materiału pobranego do diagnostyki (aspirat z węzła chłonnego, krew, wymaz z gardła, plwocina),
- pośmiertna izolacja i identyfikacja zarazka z wątroby, śledziony, węzłów chłonnych, serca, płuc lub krwi,
- badania serologiczne oparte o metody oznaczania obecności przeciwciał przeciwko antygenom frakcji I pałeczki dżumy we krwi.
Reklama
Leczenie dżumy
W leczeniu dżumy stosuje się antybiotyki, które powinny zostać podane choremu jak najszybciej, bez oczekiwania na wyniki badań laboratoryjnych. Może to ocalić życie pacjenta. Chorzy na dżumę podlegają obowiązkowej hospitalizacji i izolacji. W leczeniu dżumy stosuje się antybiotyki w formie doustnej lub dożylnej. Lekiem z wyboru (stosowanym od 1948 roku) jest streptomycyna, w powikłaniach płucnych i mózgowych można podawać chlormafenikol lub karbapenemy, w łagodniejszych postaciach stosuje się tetracykliny (doksycyklina).
W leczeniu dżumy płucnej oraz septycznej zalecane są cefalosporyny, także w skojarzeniu z aminoglikozydem. We wstrząsie septycznym lekiem z wyboru są karbapenemy.
Dodatkowo w postaci dymieniczej dżumy wykonuje się nacięcie i drenaż węzłów chłonnych po upłynięciu co najmniej 48 godzin od rozpoczęcia leczenia antybiotykami. Płyn pobrany z węzłów chłonnych powinien być przebadany bakteriologicznie.
Leczeniu poddawane są nie tylko osoby podejrzane o zakażenia, ale także wszystkie osoby z otoczenia chorego. Powinny one zostać przebadane na obecność pałeczek dżumy lub przeciwciał przeciwko antygenom Yersinia pestis i rozpocząć antybiotykoterapię w okresie do siedmiu dni od momentu pierwszego narażenia.
Dżuma jest objęta ścisłym monitoringiem i każde zachorowanie jest odnotowywane i zgłaszane Światowej Organizacji Zdrowia (WHO).
Dżuma - zapobieganie
Mimo wprowadzenia środków ochronnych oraz ustalenia schematu leczenia, dżuma szerzy się nadal w niektórych krajach rozwijających się, szczególnie na obszarach wiejskich. .Epidemie choroby wśród ludzi są zazwyczaj związane z obecnością szczurów w gospodarstwach domowych. Inne, mniej częste źródło zakażenia stanowią dzikie króliki i zwierzęta mięsożerne żyjące na terenach występowania ognisk dżumy. Domowe koty (a czasem psy) mogą łatwo zarazić się chorobą przez pchły lub zjedzenia zakażonego gryzonia, stając się zagrożeniem dla swoich właścicieli.
Epidemiom dżumy najlepiej zapobiegać poprzez kontrolowanie populacji szczurów zarówno na obszarach miejskich i wiejskich. Wśród najistotniejszych działań zapobiegawczych należy wymienić:
- Eliminowanie żywności i schronienia dla gryzoni wokół domów, miejsc pracy i terenów rekreacyjnych. Chodzi tu przede wszystkim o odpowiednią budowę pomieszczeń mieszkalnych i gospodarskich, odpowiednie składowanie śmieci i zabezpieczanie źródeł żywności (tj. karma dla zwierząt).
- Nadzór nad szerzeniem się dżumy wśród gryzoni – badanie chorych lub padłych zwierząt przez lokalne służby weterynaryjne.
- Stosowanie odpowiednich środków owadobójczych do zabijania pcheł podczas epidemii dżumy wśród dzikich zwierząt w celu zmniejszenia ryzyka przeniesienia choroby na ludzi.
- Zwalczanie pcheł u zwierząt domowych (psy i koty)
- Unikanie kontaktu z chorymi lub martwymi zwierzętami.
- Wykonywanie w gumowych rękawicach czynności takich jak oskórowanie i rozbiór mięsa zwierząt dzikich.
