Popromienne zapalenie skóry - przyczyny, objawy, leczenie

Popromienne zapalenie skóry stanowi specyficzna jednostkę chorobową, która jest wynikiem narażenia obszaru skóry na zbyt dużą dawkę promieniowania jonizującego. Sytuacja ta odnosi się zarówno do jednorazowej, dużej dawki, jak i do dawek, niewielkich, wielokrotnie powtarzanych, a które stosowane pojedynczo, w normalnych warunkach, nie wywołują zmian chorobowych.

Reklama

Popromienne zapalenie skóry - kogo dotyczy?

Obecnie na kontakt z promieniowaniem jonizującym narażeni są przede wszystkim pacjenci onkologiczni, dla których największą szansą jest radioterapia. Mowa oczywiście o każdym nowotworze podatnym na promieniowanie, nie koniecznie zlokalizowanym w obrębie skóry. Ponadto są to pracownicy zakładów specjalizujących się właśnie w przeprowadzaniu tej formy terapii oraz stosujący ją w celach diagnostycznych (pracownie tomografii komputerowej oraz rentgenowskie). W mniejszym stopniu obserwuje się objawy popromiennego uszkodzenia skóry po wybuchu jądrowym, głównie dlatego, iż obecnie rzadko dochodzi do tak dramatycznych sytuacji.

Reklama

Popromienne zapalenie skóry - przyczyny

Wśród najważniejszych przyczyn rozwoju popromiennego zapalenia skóry wymienia się:

1. Wprowadzenie radioterapii jako metody leczniczej niektórych nowotworów – dotyczy nowotworów zlokalizowanych w każdym obszarze ciała, gdyż nawet promieniowanie skierowane na guza wątroby lub kości musi przejść najpierw przez skórę; stopień uszkodzenia zależy nie tylko do dawki przyjętego promieniowania, ale też od miejsca na które działa. Bardziej wrażliwa jest skóra oddzielona tylko w niewielkim stopniu od kości (plecy, okolica stawów, ręce, stopy), częstsze występowanie objawów zapalenia notuje się również w miejscu styku dwóch fragmentów skóry (pod piersią, w okolicy pachwiny oraz pachy). Obserwuje się zwiększoną częstość zapalenia popromiennego w miejscach wcześniejszego uszkodzenia skóry (np. mechanicznego).
2. Przewlekłe narażenie na promieniowanie jonizujące w miejscu pracy – dotyczy lekarzy oraz pielęgniarki opiekujących się chorymi w trakcie radioterapii. Pomimo wprowadzenia ograniczenia czasu pracy oraz specjalnych czujników wskazujących na moment przekroczenia dozwolonej dawki promieniowania jest to nadal, obok pacjentów, grupa największego ryzyka rozwoju zmian popromiennych.
3. Osobnicza predyspozycja – określa tzw. indywidualną wrażliwość na działanie promieniowania jonizującego, dzięki której nawet bez przekroczenia dozwolonych dawek (np. w miejscu pracy) może dojść do rozwoju objawów zapalenia.
4. Schorzenia metaboliczne – głównie cukrzyca oraz przewlekła niewydolność nerek.
5. Nieodpowiednie odżywienie – związane zarówno z ograniczeniem podaży (błędy dietetyczne, anoreksja, bulimia), jak i z niewykorzystaniem dostarczanych substancji (zaburzenia wchłaniania jelitowego, nowotwory oraz przewlekłe stany zapalne przewodu pokarmowego).
6. Przewlekła choroba alkoholowa, narkomania.
7. Palenie papierosów.
8. Starszy wiek.

Reklama

Popromienne zapalenie skóry - objawy

Istnieje szereg klasyfikacji popromiennego zapalenia skóry. Jedna z nich dzieli go na dwa główne typy:

1. Zapalenie ostre – objawy uszkodzenia pojawiają się bezpośrednio po narażeniu na promieniowanie, w przeciągu godzin lub dni, a niekiedy nawet przed zakończeniem ekspozycji. W zależności od czasu trwania oraz przyjętej dawki objawy mogą ograniczać się do niewielkiego zaczerwienia, poszerzenia naczyń krwionośnych, pieczenia skóry lub przybrać postać rozległych pęcherzy, głębokich owrzodzeń ze znacznie nasilonym bólem, w zależności od lokalizacji pojawić się mogą ogniska wyłysienia.
2. Zapalenie przewlekłe – objawy uszkodzenia pojawiają się stopniowo w ciągu kilku lat po narażeniu na promieniowanie jonizujące. Częściej dotyczy pracowników służby zdrowia poddawanych wielokrotnie działaniu niewielkich dawek szkodliwego czynnika. Wśród objawów dominuje zanik elementów budujących skórę (naskórek, tkanka podskórna) oraz jej przydatków (gruczołów łojowych, potowych, włosów), uszkodzenia w obrębie tkanki łącznej doprowadzają do ścieńczenia skóry, zwłóknienia oraz spadku elastyczności. Osoby ze zdiagnozowanym przewlekłym popromiennym zapaleniem skóry powinny być regularnie poddawane szczegółowej kontroli dermatologicznej pod kątem ewentualnych zmian nowotworowych powstających w miejscu uszkodzeń (przewlekłe popromienne zapalenie skóry jest jednym ze stanów przedrakowych).

Reklama

Popromienne zapalenie skóry - przeciwskazania do radioterapii

Obecnie radioterapia nowotworów jest bezwzględnie przeciwwskazana u dzieci, które nie ukończyły 3. roku życia ze względu na ryzyko rozwoju kolejnych guzów, możliwe ograniczenie wzrastania oraz uszkodzenie struktur mózgu (głównie podwzgórza z następowym zaburzeniem zagęszczania moczu oraz moczówką). Stąd popromienne zapalenie skóry może wystąpić w równym stopniu u każdego pacjenta powyżej 3. roku życia i u każdej osoby narażonej zawodowo na działanie promieniowania. Znaczenia nie odgrywa również płeć.

Reklama

Popromienne zapalenie skóry - rodzaje

W zależności od dawki, czasu narażenia oraz wrażliwości na promieniowanie wyróżnia się różne formy popromiennego zapalenia skóry zaklasyfikowanego w trójstopniową skalę:

• stopień I – dawka niewielka, krótkotrwała; charakterystyczne zaczerwienienie skóry, niekiedy widoczne poszerzone naczynia krwionośne (tzw. teleangiektazje), skóra jest sucha, łuszcząca się; mogą pojawić się objawy bólowe oraz pieczenie;
• stopień II – w obrębie zmian rumieniowych pojawiają się pęcherze z surowiczą wydzieliną, dalsze łuszczenie się naskórka, niekiedy z sączącą się wydzieliną (tzw. wilgotne łuszczenie); skóra jest niezwykle delikatna, łatwo ulega uszkodzeniu z krwawieniem z powierzchni; ogniska wyłysienia w zależności od lokalizacji zapalenia; nasila się pieczenie oraz ból;
• stopień III – duża, jednorazowa dawka promieniowania, dawki małe wielokrotnie powtarzane; oprócz zmian rumieniowych oraz pęcherzowych pojawić się może martwica skóry z owrzodzeniem; ból oraz pieczenie są znaczne.

Wyróżnić można również IV stopień zmian zakończony zwykle zgonem w wyniku infekcji bakteryjnych (z łatwością wnikają przez uszkodzoną skórę) powikłanych wstrząsem septycznym oraz utraty znacznej ilości osocza z następowym wstrząsem hipowolemicznym.

Reklama

Popromienne zapalenie skóry - badania

W przypadku stwierdzenia objawów popromiennego zapalenia skóry warto skonsultować się z dermatologiem. Zmiany odpowiadające w trójstopniowej klasyfikacji stopniu pierwszemu wymagają jedynie wizyty planowej w ciągu kilku następnych dni. Uszkodzenia skóry przypadające na stopień drugi lub trzeci są wskazaniem do zasięgnięcia porady w trybie pilnym. Stanowią bowiem na tyle duże osłabienie bariery jaką jest skóra, iż może to grozić wtórnymi nadkażeniami bakteryjnymi, wirusowymi oraz grzybiczymi, co znacznie pogarsza stan pacjenta. Są ponadto źródłem bólu i dyskomfortu w szerokim tego słowa znaczeniu. Opanowanie tych objawów pozwoli znacznie poprawić standard życia osoby chorej.

Przygotowując się do wizyty u specjalisty warto sporządzić listę pytań, które chce się zadać lekarzowi. Odpowiedzi na nie pozwolą przybliżyć istotę choroby oraz mogą ułatwić współpracę lekarza i pacjenta w walce z nią.

• Czy jest szansa całkowitego wyleczenia choroby?
• Czy choroba pozostawi blizny na moim ciele?
• Jak długo może potrwać terapia?
• Jakie jest prawdopodobieństwo rozwoju kolejnego nowotworu w miejscu zmian zapalnych po napromieniowaniu?

Reklama

Promieniowanie jonizujące - jak działa na skórę?

Działanie promieniowania jonizującego na skórę opiera się przede wszystkim na uszkodzeniu materiału genetycznego komórek warstwy podstawnej naskórka wraz z tymi fragmentami DNA, które odpowiedzialne są za jego naprawę. Skutkuje to obumarciem komórki (tzw. apoptozą). Komórki, które pomimo uszkodzeń zachowały zdolność naprawy DNA zastępują te wyeliminowane. Przewaga procesów eliminacji komórek nad napływem nowych (czemu sprzyja zwiększenie dawki promieniowania oraz czasu narażenia) skutkuje zmniejszeniem ich ilości w okolicach naświetlanych. Komórki gruczołów łojowych, potowych oraz macierzy włosa, zlokalizowanych w skórze właściwej wykazują podobne właściwości, jak komórki naskórka. Początkowo intensywnie się dzielą, co po zadziałaniu promieniowania ulega zahamowaniu. Skutkuje to zanikiem przydatków oraz wyłysieniem.

Pod wpływem działania promieniowania jonizującego dochodzi również do uszkodzenia ściany naczyń krwionośnych.

Następowe poszerzenie ich światła skutkuje:

• zaczerwienieniem skóry,
• zwiększeniem przepuszczalności – powstawaniem surowiczej treści wypełniającej pęcherze oraz sączącej się w tzw. wilgotnym łuszczeniu.

Zmniejszeniu ulega napływ substancji odżywczych oraz tlenu co daje obraz uszkodzenia troficznego oraz martwicy.

Uwalniane w przebiegu opisanych procesów substancje wykazują silne właściwości drażniące względem zlokalizowanych w skórze właściwej wolnych zakończeń nerwowych, co skutkuje powstaniem zjawiska bólu oraz pieczenia.

Popromienne zapalenie skóry -  czynniki ryzyka

Do najważniejszych czynników ryzyka rozwoju popromiennego zapalenia skóry zalicza się:

• radioterapię nowotworów – ryzyko rozwoju zapalenia jest zwiększone podczas naświetlania w miejscach bezpośredniego przylegania skóry do kości, w miejscach styku dwóch powierzchni skóry oraz w miejscach, gdzie skóra jest wybitnie cienka;
• narażenie zawodowe na promieniowanie jonizujące – lekarze radiolodzy, pielęgniarki, technicy;
• stany przebiegające z niedożywieniem – błędy dietetyczne, anoreksja, bulimia, zaburzenia wchłaniania, nowotwory przewodu pokarmowego;
• cukrzyca;
• przewlekła niewydolność nerek;
• podeszły wiek;
• przewlekła choroba alkoholowa;
• narkomania;
• palenie papierosów;
• indywidualna zwiększona wrażliwość na działanie promieniowania jonizującego.

Popromienne zapalenie skóry - diagnostyka

Diagnostyka popromiennego zapalenia skóry opiera się przede wszystkim na wywiadzie lekarskim (rozmowie lekarza i pacjenta na temat jego dolegliwości) oraz badaniu fizykalnym.

W trakcie wywiadu niezbędne jest uzyskanie przez lekarza informacji na temat charakteru oraz dynamiki pojawiania się zmian, związku z radioterapią lub inną formą narażenia na promieniowanie, obecności dodatkowych objawów, np.:

• bólu lub pieczenia,
• obecności cukrzycy,
• niewydolności nerek,
• uzależnienia od alkoholu, narkotyków,
• schorzeń przewodu pokarmowego.

Ponadto konieczne jest uzyskanie informacji na temat ewentualnych alergii oraz przyjmowanych aktualnie leków.

Badanie fizykalne oprócz całościowej oceny wszystkich parametrów opiera się na wnikliwej ocenie charakteru zmian skórnych. Lekarz oglądaniem oraz palpacją (badanie przez dotyk) ocenia objawy zapalenia.

• Wykwity rumieniowe,
• wykwity pęcherzowe,
• wysuszenie skóry połączone z łuszczeniem,
• tzw. wilgotne łuszczenie,
• ogniska martwicy.

Korelacja tych zmian z narażeniem na promieniowanie jonizujące przemawia za rozpoznaniem popromiennego zapalenia skóry.

W wyjątkowych przypadkach można wykonać badanie histopatologiczne wycinka pobranego ze zmiany. Stwierdzić można:

• zanik gruczołów potowych, łojowych,
• uszkodzenie macierzy włosów,
• ścieńczenie,
• ogniska włóknienia w tkance podskórnej,
• poszerzenie drobnych naczyń krwionośnych oraz uszkodzenie ich ściany.

Ponadto w obrazie mikroskopowym obserwuje się nagromadzenie komórek zapalnych.

Popromienne zapalenie skóry - leczenie

Leczenie popromiennego zapalenia skóry opiera się przede wszystkim na metodach zachowawczych, w mniejszym stopniu na chirurgicznych. Terapia zachowawcza polega na stosowaniu leków miejscowych oraz doustnych.

Leczenie miejscowe popropiennego zapalenia skóry obejmuje:

• Maści zawierające łagodne lub średniej mocy glikokortykosteroidy – stosowane głównie dla ich działania przeciwzapalnego, nie powinny być aplikowane na zmiany zlokalizowane w obrębie skóry twarzy, należy również unikać ich długotrwałego stosowania ze względu na miejscowe działania niepożądane, przede wszystkim znaczne ścieńczenie i osłabienie skóry. Miejscowe stosowanie sterydów nie wywołuje zwykle tak nasilonych ogólnoustrojowych skutków ubocznych jak przy podaniu doustnym.
• Maści zawierające antybiotyki – stosowane przede wszystkim profilaktycznie, zapobiegają ewentualnym nadkażeniom bakteryjnym będących skutkiem drobnych uszkodzeń skóry. Najczęściej przepisywane łącznie z miejscowo działającymi glikokortykosteroidami.
• Maść zawierająca sól srebrową sulfadiazyny – preparaty te wykazują podwójne działanie przeciwbakteryjne, wyjściowe właściwości bakteriostatyczne sulfadiazyny wzmacniane są działaniem jonów srebra, które łącząc się z materiałem genetycznym zawartym w komórkach bakterii orz z ich błonami komórkowymi skutecznie uniemożliwiają ich namnażanie.

Popromienne zapalenie skóry - leczenie farmakologiczne

Terapia ogólna opiera się przede wszystkim na doustnym podawaniu antybiotyków oraz preparatów witaminowych (witaminy E działającej antyoksydacyjnie, witaminy PP, która oprócz wpływu na metabolizm ustroju wspomaga również ukrwienie skóry oraz witaminy C wzmacniającej ściany naczyń krwionośnych). W wyjątkowo ciężkich przypadkach przewlekłego popromiennego zapalenia skóry można stosować doustną terapię sterydową. Należy jednak liczyć się z ogólnoustrojowymi skutkami ubocznymi takiego leczenia.

Popromienne zapalenie skóry - leczenie chirurgiczne

Leczenie chirurgiczne zarezerwowane jest dla zaawansowanych zmian popromiennych, głównie rozległych owrzodzeń (III stopień). Polega na usunięciu martwiczo zmienionych tkanek i pokryciu ubytku przeszczepem skóry.

Popromienne zapalenie skóry - domowe sposoby leczenia

Jedną ze skutecznych metod domowych zapobiegania oraz leczenia łagodnych form popromiennego zapalenia skóry jest regularne przemywanie zmian wodą z mydłem, niedrażniącym, bezzapachowym, o pH obojętnym.

Do najważniejszych sposobów zapobiegania popromiennemu zapaleniu skóry zalicza się:

• stosowanie jak najniższych skutecznych dawek w radioterapii nowotworów;
• przestrzeganie norm bezpiecznego narażenia na promieniowanie jonizujące w miejscu pracy;
• odpowiedni stan odżywienia;
• skuteczna terapia cukrzycy oraz przewlekłej niewydolności nerek;
• leczenie choroby alkoholowej oraz narkomanii;
• rzucenie palenia;
• należy bezwzględnie unikać stosowania radioterapii u dzieci, które nie ukończyły 3. roku życia.

Popromienne zapalenie skóry - co to jest?

Popromienne zapalenie skóry jest schorzeniem, które może stanowić znaczne obciążenie dla pacjenta, głównie w sferze psychicznej. Rozległe niekiedy zmiany skórne, nierzadko szpecące, mogą stanowić źródło kompleksów. Warto skorzystać z planowej wizyty u specjalisty. Pomoże ona ograniczyć szerzenie się zmian już istniejących oraz zmniejszy ryzyko rozwoju kolejnych. Wpłynie również na stan psychiczny pacjenta, będzie on bowiem miał poczucie, iż nie pozostaje bierny wobec swojej choroby.

Popromienne zapalenie skóry - skutki uboczne oraz przeciwskazania

Niektóre leki stosowane w terapii popromiennego zapalenia skóry mogą wywołać szereg groźnych dla zdrowia działań niepożądanych. Istnieje również wiele przeciwwskazań do ich stosowania, które należy rozważyć przed wprowadzeniem do terapii konkretnego preparatu. Do takich leków należą przede wszystkim glikokortykosteroidy. Poniższa tabela stanowi zestawienie znanych schorzeń wykluczających wprowadzenie sterydów do terapii. Stwierdzenie któregokolwiek z nich powinno skłonić lekarza do rozważenia oczekiwanych skutków terapeutycznych oraz ewentualnych, niebezpiecznych działań ubocznych.

• Czytaj też: Na co pomagają kortykosteroidy?

Popromienne zapalenie skóry - najczęściej zadawane pytania

Jaki rodzaj promieniowania wywołuje popromienne zapalenie skóry?

Popromienne zapalenie skóry wywołane jest działaniem promieniowania jonizującego. Obecnie najczęściej stosowne jest ono w diagnostyce obrazowej (RTG, tomografia komputerowa) oraz w terapii nowotworów.

W jakim czasie po narażeniu na szkodliwe promieniowanie należy spodziewać się objawów choroby?

Po narażeniu na promieniowanie jonizujące rozwinąć się mogą dwa typy zapalenia: ostre z objawami najpóźniej do kilku dni po ekspozycji oraz przewlekłe z pojawieniem się objawów po kilku latach.

U kogo należy bezwzględnie unikać radioterapii jako metody leczniczej nowotworów?

Obecnie radioterapia jest bezwzględnie przeciwwskazana u dzieci, które nie skończyły 3. roku życia.