Reklama
Kto najczęściej choruje na raka? Statystyki
Czynniki rakotwórcze, nazywane także kancerogennymi lub onkogennymi to zespół czynników zewnętrznych, które wywołują zmiany w materiale genetycznym konkretnej komórki i prowadzą do rozwoju nowotworu. To one uszkadzają strukturę DNA i wywołują mutację.
Większość takich zmian nie stwarza zagrożenia, ale w niektórych przypadkach dochodzi do powstania niezabezpieczonej tkanki, rozrastającej się w niekontrolowany sposób. Co pobudza raka? Obok czynników onkogennych takie mutacje możemy odziedziczyć w DNA po naszych przodkach lub mogą pojawiać się na skutek podziału komórek.
Statystyki dotyczące chorób nowotworowych na świecie wyraźnie wskazują na wzrost liczby zachorowań i zgonów z powodu nowotworów, które są zaliczane obecnie do chorób cywilizacyjnych. Statystyka „nowotworowa” wskazuje, że to właśnie nowotwory są najczęstszą, po chorobach układu krążenia, przyczyną zgonów.
W naszym kraju dane o zachorowaniach na nowotwory złośliwe gromadzi Krajowy Rejestr Nowotworów, prowadzony przez Narodowy Instytut Onkologii. Z „Krajowego profilu dotyczącego nowotworów 2023”, opublikowanego na www.onkonet.pl wynika, że ogólna umieralność z powodu chorób nowotworowych w Polsce jest o 15 proc. wyższa od średniej UE i zmniejsza się wolniej niż średnia UE.
Główną przyczyną zgonów spowodowanych chorobami nowotworowymi nadal jest rak płuc, a na drugim miejscu rak jelita grubego.
U kobiet statystyki wskazują na raka szyjki macicy, który jest nowotworem o wysokiej zachorowalności, a któremu można łatwo zapobiegać poprzez systematyczną kontrolę cytologiczną (www.gov.pl , Europejski Tydzień Profilaktyki Raka Szyjki Macicy, data dostępu: 18.01.2024 r.).
Kto nie choruje na raka? Prawdopodobieństwo zachorowania na raka zmniejsza się w sytuacji braku czynników genetycznych oraz unikania czynników, które sprzyjają powstawaniu nowotworów.
- Kto choruje na raka jelita grubego? Około 20 proc. zachorowań może mieć podłoże genetyczne, w pozostałych przypadkach decydują czynniki środowiskowe, jak otyłość, nadmierne spożywanie produktów bogatych w tłuszcze zwierzęce,
- Kto choruje na raka trzustki? Najczęściej osoby po 65 roku życia, w większości mężczyźni, w dużej mierze z predyspozycjami genetycznymi, palący papierosy,
- Kto choruje na raka płuc? Kiedyś dotykał on głównie osoby po 65 roku życia, obecnie coraz młodsze osoby, głównie nałogowych palaczy lub osoby, które były na narażone na działanie substancji szkodliwych (np. azbest, związki niklu czy krzemionka),
- Kto choruje na raka piersi? Kobiety obciążone genetycznie, ale ten nowotwór pojawia się też w wyniku samorzutnych przemian genów w ciągu całego życia. Czynnikami zwiększającymi prawdopodobieństwo zachorowalności są także: terapia hormonalna, nadwaga, nadużywanie alkoholu.
Na nowotwory częściej chorują mężczyźni, których cechuje większa niechęć do wizyt u lekarzy i badań profilaktycznych. Dodatkowo prawdopodobnie komórki męskie przechodzą częściej szkodliwa mutację.
Według informacji Krajowego Rejestru Nowotworów „U mężczyzn najwięcej zachorowań notuje się między 55 a 79 rokiem życia. U kobiet najwięcej zachorowań przypada na grupę wieku 50-74 lat. W grupie wiekowej 20-59 lat współczynniki zachorowalności kobiet są wyższe niż mężczyzn.
Najwięcej zgonów nowotworowych u obu płci przypada na siódmą i ósmą dekadę życia” (www.onkologia.org.pl „Nowotwory złośliwe w Polsce”, data dostępu: 18.01.2024 r.).
Reklama
Wykaz czynników rakotwórczych. Papierosy, alkohol i nie tylko
Czynniki rakotwórcze, czyli mutagenne lub kancerogenne zwiększają ryzyko pojawienia się nowotworu. Mniej nowotworów jest uwarunkowanych genetycznie, ale nawet w ich przypadku czynniki zewnętrzne najczęściej inicjują raka, rozszerzają jego zasięg lub przyspieszają mechanizm powstawania. Najbardziej rakotwórcze są niektóre substancje chemiczne, biologiczne i fizyczne.
Do czynników chemicznych, które mogą powodować raka zaliczamy głównie:
- azbest,
- alkohol, a głównie występujący w nim aldehyd octowy, niezależnie od marki alkoholu,
- substancje smoliste zawarte w dymie papierosowym,
- organiczne substancje chemiczne, wykorzystywane w przemyśle,
- toksyny wytwarzane przez pleśń,
- metale ciężkie - arsen i nikiel,
- wolne rodniki.
Do czynników biologicznych zaliczamy niektóre wirusy. WHO potwierdziło, że w procesie powstawania chorób nowotworowych mają one znaczący udział.
Do czynników fizycznych, które wywołują raka zaliczamy:
- promieniowanie UV,
- promieniowanie jonizujące.
W wykazie czynników rakotwórczych znajduje się także otyłość, ponieważ tkanka tłuszczowa wydziela substancje odpowiadające za wiele procesów uszkadzających DNA.
Raka pobudza wiele czynników, takich jak palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, nadmierne opalanie bez filtrów ochronnych, niektóre wirusy, toksyny lub geny.
Palenie papierosów
Palenie tytoniu jest jednym z groźniejszych czynników rakotwórczych. I nie ma znaczenia, w jakiej postaci tytoń przyjmujemy - fajek, cygar czy papierosów z filtrem lub bez. Palenie papierosów lub tytoniu w każdej postaci zawsze jest czynnikiem, który może wywołać chorobę nowotworową.
Związki chemiczne obecne w dymie papierosowym (przede wszystkim benzen i polon 210) bezpośrednio uszkadzają DNA i upośledzają działanie genów, których zadaniem jest ochrona przed nowotworami.
Dym papierosowy traktowany jest aerozol, który zawiera specyficzne substancje chemiczne. Bierne palenie, czyli przebywanie w pomieszczeniach zadymionych wywołuje takie same skutki, jak palenie czynne - wdychamy wtedy takie same szkodliwe aktywne substancje chemiczne, co czynny palacz.
Medycyna zauważa silne zależności pomiędzy paleniem papierosów a rakiem płuc czy rakiem krtani.
Ryzyko raka płuc u palaczy jest 20 krotnie wyższe niż u osób niepalących. Rak krtani najczęściej pojawia się u mężczyzn i początkowo objawia się chrypką i problemami z przełykaniem. Skutki palenia papierosów to nie tylko choroby nowotworowe, ale także problemy z układem oddechowym, astma lub gruźlica.
Jak rzucić palenie papierosów? Istnieje wiele sposobów walki z tym niebezpiecznym nałogiem, na przykład leczenie farmakologiczne, akupunktura, hipnoza, terapia czy elektrostymulacja. Warto rozpocząć taką walkę, aby zminimalizować ryzyko pojawienia się nowotworu i jednocześnie zadbać o osoby, które przebywają w naszym towarzystwie.
Spożywanie alkoholu
Czy alkohol jest rakotwórczy? Zdecydowanie tak, spożywanie alkoholu zwiększa ryzyko rozwoju wielu nowotworów złośliwych.
Do takich należą:
- rak krtani,
- gardła,
- przełyku,
- wątroby,
- jelita grubego,
- piersi.
Dyskusyjna jest bezpośrednia zależność między alkoholem a rakiem trzustki. Z pewnością nadużywanie alkoholu może doprowadzić do zapalenia trzustki. Uszkodzenie komórek trzustki i pojawienie się stanów zapalnych może z kolei przyczynić się do zmian nowotworowych w tym narządzie.
Prawdopodobieństwo wystąpienia raka trzustki zwiększa się u osób nadużywających alkoholu.
Dla naszego zdrowia nie ma znaczenia, czy pijemy alkohol raz w tygodniu w dużych ilościach czy niewielką ilość raz dziennie. Nasze komórki uszkadza toksyczny metabolit, czyli aldehyd octowy, który po połączeniu z DNA może powodować w nim trwałe zmiany.
Otyłość
Pomiędzy nowotworami a otyłością istnieje dość duża zależność. Nadwaga i otyłość kojarzone są często z czynnikami, które głównie doprowadzają do chorób układu krążenia. Coraz częściej zauważalny jest także związek pomiędzy otyłością a rakiem.
Rozwój nowotworów u ludzi otyłych jest złożonym procesem i związanym przede wszystkim z produkcją estrogenu, zwiększonym poziomem insulinopodobnego czynnika wzrostu i stresem oksydacyjnym.
Do nowotworów związanych z otyłością zaliczamy głównie nowotwory w obrębie przewodu pokarmowego, takie jak rak jelita grubego, trzustki, pęcherzyka żółciowego, wątroby czy gruczolakorak przełyku i wpustu.
Reklama
Nadmierna ekspozycja na promieniowanie UV
Nadmierna ekspozycja na promieniowanie UV (ultrafioletowe) może doprowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych i jest jednym z głównych czynników onkogennych.
Rak skóry pojawia się po opalaniu przy dużej intensywności promieniowania UV, czyli między godziną 10 a 16. Najbardziej agresywną postacią nowotworu skóry jest czerniak.
Promieniowanie UV podzielone jest na trzy pasma (w zależności od długości fali elektromagnetycznej):
- UVA - stanowi ok. 10% i przyczynia się głównie do procesu starzenia się skóry, uszkadza kolagen i elastynę,
- UVB - stanowi ok. 5% promieniowania słonecznego i odpowiada za powstawanie łagodnych i złośliwych zmian nowotworowych na skórze,
- UVC - to promieniowanie ma najwyższą energię i jest najsilniejszym czynnikiem rakotwórczym. Pochłaniane przez atmosferę ziemską długo do nas nie docierało. Obecnie dziura ozonowa znacznie zwiększyła przepuszczalność dla tego promieniowania.
Musimy także pamiętać o negatywnej zależności pomiędzy rakiem a solarium. Lampy używane w tych urządzeniach także emitują światło UV. Promieniowanie w tym przypadku jest nawet kilkakrotnie wyższe od promieniowania słonecznego.
Szkodliwość promieniowania UV na skórę polega na uszkadzaniu DNA komórek skóry, a dłuższa ekspozycja może rozpocząć namnażanie takich komórek i rozwój choroby nowotworowej.
Ważne: połączenie alkoholu z promieniowaniem UV nasila kancerogenezę, czyli proces przemiany zdrowej komórki w nowotwór złośliwy w drodze mutacji.
Reklama
Wirusowe czynniki rakotwórcze
Wirusy onkogenne, zaliczane do rakotwórczych czynników biologicznych są częstą przyczyną powstawania nowotworów u ludzi. W przypadku infekcji do rozwoju raka dochodzi w sytuacjach, gdy wirusowe zakażenie ma charakter chroniczny i pojawiają się dodatkowe czynniki. Z tego powodu proces nowotworowy najczęściej nie rozwija się bezpośrednio po zakażeniu wirusem, a dopiero po kilku czy nawet kilkunastu latach.
Oto przykłady wirusów onkogennych:
- Wirus brodawczaka ludzkiego (HPV)
Ten wirus jest główną przyczyną rozwoju raka szyjki macicy. Jest także odpowiedzialny za raka pochwy, sromu i odbytu.
Wirus brodawczaka wywoływany jest przez bezpośredni kontakt z zakażoną tkanką, a najczęściej zakażenie przenoszone jest drogą płciową. W trakcie stosunku płciowego pojawiają mikro urazy błony śluzowej, a to zdecydowanie ułatwia przemieszczanie i wnikanie wirusa. Nie jest to jedyna droga do zakażenia.
Ten wirus przenosi się także przez ślinę lub krew zakażonej osoby. Zakażenie w wielu przypadkach przebiega bezobjawowo i sporo osób może nawet nie wiedzieć, że jest nosicielem HPV. Wiele zakażeń znika samoistnie dzięki wydajnej „pracy” układu odpornościowego, ale jeśli układ immunologiczny nie poradzi sobie z taką infekcją to niektóre wirusy HPV, posiadające właściwości onkogenne mogą doprowadzać do rozwoju licznych nowotworów.
- Wirus zapalenia wątroby typu C (HCV)
Przewlekłe zakażenie HCV doprowadza do silnego stanu zapalnego i stresu oksydacyjnego oraz stłuszczenia wątroby. HCV zakłóca przebieg procesu naprawy DNA i sprzyja rozwojowi nowotworu. Wiele osób zakażonych przez długi czas nie odczuwa żadnych dolegliwości i tym samym chorzy nie są świadomi swojej choroby.
- Wirus zapalenia wątroby typu B (HBV)
Wirus HBV jest główną przyczyną wirusowych zakażeń wątroby o ostrym lub przewlekłym przebiegu i często doprowadza do marskości lub zwłóknienia wątroby, ale może być także przyczyną rozwoju choroby nowotworowej (rak wątrobowokomórkowy),
- Wirus Epsteina-Barr (EBV)
Ten wirus to jeden z najpowszechniej występujących, a obiektem jego ataku są głównie komórki nabłonkowe gardła i jamy ustnej oraz limfocyty B. Wywołuje głównie nowotwór jamy gardłowo-nosowej i chłoniaki.
- Ludzki herpeswirus-8 (HHV-8/HSKV)
Do zakażenia najczęściej dochodzi drogą płciową. To on odpowiada za wywołanie mięsaka Kaposiego u chorych na AIDS oraz niektórych zmian skórnych o charakterze nowotworowym.
- Wirus polyoma komórek Merkla (MCV)
Wirus MCV powoduje zakażenia błon śluzowych i skóry. Wywołuje nowotwory skóry o złośliwym przebiegu, doprowadza do miejscowych nawrotów i przerzuca się na węzły chłonne.
Wymienione powyżej wirusy posiadają zdolność wywoływania mutacji nowotworowych, czyli szkodliwych zmian w DNA, które doprowadzają do niekontrolowanego wzrostu i namnażania się zainfekowanej komórki. W konsekwencji dochodzi do powstania zmiany nowotworowej. Z tego powodu te wirusy nazywany onkogennymi.
Niektóre drobnoustroje nie wywołują mutacji w sposób bezpośredni, ale ich obecność zwiększa ryzyko rozwoju zmian nowotworowych.
Do takich należą:
- Helicobacter pylori, który odpowiada za powstawanie wrzodów żołądka,
- wirus HIV.
Reklama
Czynniki rakotwórcze w środowisku pracy
Praca w szkodliwych warunkach może także przyczynić się do rozwoju nowotworów. Długotrwały kontakt z czynnikami onkogennymi zwiększa prawdopodobieństwo mutacji i trwałych zmian w DNA.
Co rozumiemy pod pojęciem substancji rakotwórczej w miejscu pracy? Chodzi tutaj o substancję lub mieszaninę substancji, które mogą spowodować powstanie raka lub zwiększyć częstotliwość występowania choroby nowotworowej.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym w środowisku pracy (Dz.U.2021.2235 z dnia 2021.12.03) określa wykaz takich czynników.
W środowisku pracy wyróżniamy następujące czynniki rakotwórcze:
- chemiczne,
- fizyczne,
- procesy technologiczne.
Czynniki chemiczne
Czynniki chemiczne w pracy o charakterze rakotwórczym wnikają do organizmu ludzkiego przez skórę lub poprzez oddychanie.
Przykładami takich czynników chemicznych są:
- benzen,
- azbest,
- arsen,
- formaldehyd,
- nikiel.
Pracownicy narażeni na tak szkodliwe czynniki przy wykonywaniu pracy zdecydowanie częściej chorują na raka płuc, skóry czy białaczkę. Najczęściej takie sytuacje dotyczą przemysłu chemicznego, hutnictwa czy pracy przy produkcji materiałów budowlanych.
Zgodnie z przepisami Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym w środowisku pracy, pracodawca, który zatrudnia pracowników w takich warunkach jest między innymi zobowiązany:
- wykonywać pomiary działania tych substancji w trybie i z częstotliwością dokładnie określonymi w przepisach Kodeksu pracy,
- stosować metody wczesnego wykrywania narażenia pracownika na ich działanie podczas awarii lub innych nieprzewidzianych okoliczności,
- prowadzić rejestr takich prac przy substancjach chemicznych,
- uzasadniać konieczność stosowania tego typu substancji,
- prowadzić wykaz i opis takich stanowisk pracy,
- określać rodzaj substancji chemicznych,
- prowadzić rejestr o rodzajach podjętych środków i działań ograniczających poziom narażenie pracownika na tego typu substancje.
Pracodawca musi poinformować pracownika o każdej substancji chemicznej, z którą ma pracować, a dodatkowo ma obowiązek przeprowadzania okresowych szkoleń. Pracownikom stykającym się z czynnikami chemicznymi w miejscu pracy przysługuje dodatek za szczególne warunki pracy.
Reklama
Czynniki fizyczne
Rakotwórczym czynnikiem fizycznym w środowisku pracy jest promieniowanie jonizujące, które posiada zdolność uszkadzania DNA i może doprowadzić do powstania raka skóry, tarczycy lub białaczki.
Czym jest ten rodzaj promieniowania? To rodzaj energii, która jest uwalniana przez atomy i przemieszcza się w postaci fal elektromagnetycznych lub cząsteczek. Typy promieniowania mają różne właściwości fizyczne i inną biologiczną skuteczność w niszczeniu tkanek.
Wyróżniamy następujące rodzaje:
- promieniowanie X,
- cząstki alfa (α),
- cząstki beta (β),
- promieniowanie gamma (γ),
- neutrony.
Głównymi źródłami rakotwórczych czynników fizycznych w pracy to urządzenia medyczne, przede wszystkim aparaty rentgenowskie. Tomografia komputerowa także wykorzystuje specjalny sprzęt, aby wykonać zdjęcia kości i tkanek miękkich. To właśnie w medycynie wykorzystywane jest promieniowanie X, wytwarzane przez takie urządzenia.
Nowotwory są efektem przyjęcia określonej dawki promieniowania i pojawiają się nawet wiele lat po ekspozycji. Przykładem są pracownicy radiologii, narażeni przez cały czas swej pracy na niskie poziomy promieniowania jonizującego, ale w sposób systematyczny. Tutaj nowotwory mogą ujawnić się po wielu latach od podania tych dawek.
Pracodawca ma obowiązek chronienia pracowników przed szkodliwymi czynnikami fizycznymi, jak promieniowanie jonizujące (niezależnie od źródła). Rozpoczęcia pracy w takich warunkach jest możliwe po badaniach lekarskich, które potwierdzają brak przeciwwskazań do tego typu pracy.
Procesy technologiczne
Wykaz onkogennych procesów technologicznych, które doprowadzają do uwolnienia substancji chemicznych, ich mieszanin lub czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym został umieszczony w załączniku nr 1 Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym w środowisku pracy.
Oto katalog takich procesów technologicznych:
- produkcja auraminy.
- procesy związane z narażeniem na działanie wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, obecnych w sadzy węglowej, smołach węglowych i pakach węglowych.
- procesy związane z narażeniem na działanie pyłów, dymów i aerozoli tworzących się podczas rafinacji niklu i jego związków.
- produkcja alkoholu izopropylowego metodą mocnych kwasów.
- prace związane z narażeniem na pył drewna.
- prace związane z narażeniem na krzemionkę krystaliczną - frakcję respirabilną powstającą w trakcie pracy.
- prace związane z narażeniem przez skórę na działanie olejów mineralnych użytych wcześniej w silnikach spalinowych wewnętrznego spalania w celu smarowania i schładzania części ruchomych silnika.
- prace związane z narażeniem na spaliny emitowane z silników Diesla.
Reklama
Fakty i mity na temat czynników rakotwórczych
Oto kilka przykładów faktów i mitów w temacie czynników rakotwórczych:
FAKT 1: Słodziki są rakotwórcze
Badania wskazują, iż ten element napojów może zwiększać ryzyko zachorowania na niektóre nowotwory. Ale wyniki takich badań wskazują na korelację, a nie skutek przyczynowo skutkowy (oznacza to, iż wymagają powtórzenia na większą skalę).
FAKT 2: Zupki chińskie są rakotwórcze
To stwierdzenie w pewnym sensie odpowiada prawdzie. Ich skład w wielu przypadkach wzbudza obawy zdrowotne i może zwiększyć ryzyko choroby nowotworowej, szczególnie, gdy spożywamy je w nadmiarze.
FAKT 3: Hybrydy są rakotwórcze - a dokładniej mogą zwiększać ryzyko nowotworu poprzez działanie promieniowania, które emitują lampy UV.
FAKT 4: Chipsy są rakotwórcze - mogą być, ale nie wszystkie, głównie te, które zawierają akrylamid. To substancja, która powstaje w żywności o dużej ilości skrobi, na skutek zmian zachodzących w wysokiej temperaturze (jak smażenie czy pieczenie). Przedostaje się przez układ pokarmowy i może mieć potencjalne działanie rakotwórcze.
MIT 1: Antyperspiranty są rakotwórcze - nie potwierdzono związku pomiędzy ich stosowaniem a powstawaniem raka. Powodem niepokoju była obecność w tych produktach glinu, który fizycznie blokuje gruczoły potowe. Jednak w ten sposób do organizmu przechodzi jedynie 0,1% tego pierwiastka, a zatem bezpieczna ilość.
MIT 2: Teflon jest szkodliwy - teflon nie uwalnia żadnych rakotwórczych związków po połączeniu z jedzeniem i nie wchodzi w reakcje z pożywieniem.
MIT 3: Tatuaże nie są rakotwórcze - to stwierdzenie jest w części nieprawdziwe, ponieważ wiele barwników zawiera substancje, które mogą stać się rakotwórcze (pod wpływem słońca lub bakterii).
MIT 4: Panele winylowe są rakotwórcze - polichlorek winylu nie ma toksycznego wpływu na zdrowie i nie sprzyja rozwojowi nowotworów.
