Czym jest wirus RSV?
Wirus RSV jest patogenem odpowiedzialnym za sezonowe infekcje dróg oddechowych, zwłaszcza u dzieci, w tym noworodków i niemowląt. Może przyczyniać się między innymi do rozwoju zapalenia oskrzelików oraz zapalenia płuc.
W środowisku człowieka występuje powszechnie, uaktywniając się w szczególności w okresie jesienno-zimowym (od października do kwietnia, przy czym szczyt zachorowań wypada w styczniu i lutym). Może wówczas powodować lokalne epidemie.
Pełna nazwa RSV to respiratory syncytial virus (syncytialny wirus oddechowy). Określenie to ma związek ze sposobem, w jaki namnaża się ten zarazek - czasie jego replikacji sąsiadujące ze sobą zakażone komórki łączą się w większe całości zwane syncytiami. RSV jest wirusem typu RNA (materiałem genetycznym jego dojrzałych cząstek jest kwas rybonukleinowy) i zalicza się do rodziny Paramyxoviridae.
Z danych Światowej Organizacji Zdrowia wynika, że RSV odpowiada za około 60 procent wszystkich infekcji dróg oddechowych u niemowląt i małych dzieci. Jak natomiast można przeczytać w zaleceniach krajowych konsultantów w dziedzinie pediatrii i neonatologii (P. Januszewicz i inni), około 50 procent dzieci zaraża się tym patogenem w czasie ich pierwszego okresu epidemicznego, a więc przed ukończeniem 1. roku życia. Natomiast w populacji 2-latków przeciwciała anty-RSV świadczące o przebytym zakażeniu tym wirusem ma niemal 100 procent maluchów.
W większości przypadków infekcje te są niegroźne, ale też notuje się znaczny odsetek zakażeń z przebiegiem ciężkim. Tylko w USA hospitalizowanych jest z tego powodu przeciętnie ponad 90 tysięcy dzieci rocznie, a 4,5 tysiąca umiera (dane: j.w.). W Polsce obowiązkową rejestrację zachorowań wprowadzono 24 lutego 2023 roku. Do 31 marca odnotowano 1039 przypadków, z czego ponad połowa dotyczyła dzieci poniżej 2 roku życia (dane: mp.pl).
Dane te dotyczą wyłącznie infekcji zdiagnozowanych na podstawie szybkich testów antygenowych lub badań laboratoryjnych, można zatem domniemywać, że faktyczna liczba zachorowań była w tym okresie znacznie większa.
Jak i kiedy dochodzi do zarażenia wirusem RSV?
Zakaźność RSV jest wysoka. Szacuje się, że jeden nosiciel przeciętnie zaraża 3 osoby znajdujące się w jego otoczeniu (dane: mp.pl). Jedynym źródłem zakażenia RSV są ludzie.
Patogen ten rozprzestrzenia się drogą kropelkową, ale także poprzez kontakt bezpośredni oraz pośrednio przez skażone przedmioty. Do organizmu wirus przedostaje się przede wszystkim przez błony śluzowe nosa oraz spojówki. W środowisku zewnętrznym zarazek może przeżyć nawet kilka godzin.
Okres wylęgania (inkubacji) jest stosunkowo krótki i wynosi od 2 do 8 dni, przy czym zazwyczaj jest to 4-6 dni. To, ile trwa infekcja spowodowana wirusem, zależy od jej charakteru, przebiegu, a także wieku i ogólnego stanu zdrowia pacjenta. Chory może zarażać przez cały ten czas (choć nie musi), może też stanowić źródło zagrożenia po ustąpieniu objawów. Okres zakaźności wynosi od 1 do nawet 21 dni, natomiast w przypadku niemowląt i osób o obniżonej odporności wynosi nawet 6 tygodni i dłużej.
Czy po przebyciu zakażenia RSV można zachorować ponownie? A jeśli tak - ile razy? Choć w organizmie pacjenta pozostają przeciwciała, nie dają one trwałej odporności. Możliwe są zatem kolejne infekcje, nawet wielokrotne, przy czym zwykle mają one łagodniejszy przebieg. Także dlatego, że każda kolejna dotyka dziecko w starszym wieku, co zdecydowanie poprawia rokowania.
To jest lek. Dla bezpieczeństwa stosuj go zgodnie z ulotką dołączoną do opakowania. Nie przekraczaj maksymalnej dawki leku. W przypadku wątpliwości skonsultuj się z lekarzem lub farmaceutą.
Objawy zarażenia wirusem RSV
Objawy zakażenia RSV są zróżnicowane i zależą od konkretnej infekcji oraz wielu innych czynników. U prawidłowo rozwijających się niemowląt powyżej szóstego miesiąca życia, a także starszych dzieci, młodzieży i dorosłych, choroba zwykle ma postać samoograniczającego się nieżytu górnych dróg oddechowych, przypominającego grypę lub przeziębienie.
Występują wówczas takie symptomy, jak:
- katar,
- kaszel,
- gorączka,
- stan zapalny gardła,
- pogorszenie apetytu.
Ponieważ oczy należą do „wrót”, przez które zarazki przedostają się do organizmu, możliwe jest zapalenie spojówek, z towarzyszącym mu łzawieniem, pieczeniem, bólem.
U części pacjentów, zwłaszcza niemowląt w pierwszym półroczu życia (a w szczególności urodzonych przed czasem) wirus RSV powoduje ciężkie infekcje dolnych dróg oddechowych, w tym zapalenie płuc, oskrzeli i oskrzelików.
Typowe jest zwłaszcza to ostatnie, które manifestuje się poprzez takie objawy, jak:
- gorączka,
- kaszel,
- odkrztuszanie plwociny,
- świsty, trzaski i inne nieprawidłowości słyszalne pod płucami,
- uczucie duszności podczas wdechu,
- świszczący oddech,
- bezdechy (u wcześniaków),
- zasinienie ciała,
- obniżona saturacja (poniżej 92 procent),
- nadmierna senność,
- trudności z przyjmowaniem pokarmów.
Symptomy takie jak biegunka, wymioty, ból brzucha, czy wysypka skórna, o które często pytają pacjenci, nie należą do typowych manifestacji zakażeń RSV. Dlatego jeśli się pojawiają, lekarze zwykle kierują podejrzenia w stronę innych chorób, powodowanych choćby wirusem grypy lub koronawirusem.
Należy pamiętać, że infekcje te mogą skutkować w mniej lub bardziej groźne powikłania, takie jak zapalenie ucha środkowego czy zapalenie mięśnia sercowego, z których każde ma swoje charakterystyczne objawy.
Dlaczego wirus RSV u dzieci jest dla nich tak niebezpieczny?
Małe dzieci chorują na RSV częściej i ciężej niż ich starsi koledzy i koleżanki oraz dorośli. Zagrożenie w szczególności dotyczy noworodków i niemowląt, które przyszły na świat przed 32 tygodniem ciąży (a więc skrajnych wcześniaków).
Ze względu na niepełne wykształcenie układu oddechowego w większym stopniu są one narażone na zajęcie dolnych jego partii, a więc płuc, oskrzeli, oskrzelików, co niemal z automatu oznacza poważniejszy przebieg choroby.
Oprócz tego ze wzmożoną mocą RSV atakuje dzieci, które nie są karmione naturalnie. Nie otrzymują one bowiem przeciwciał, które są obecne w matczynym mleku i które do pewnego stopnia zabezpieczają przed infekcjami.
Inne czynniki ryzyka poważnego przebiegu zakażenia RSV u dzieci to:
- niedobór odporności,
- leczenie immunosupresyjne (obniżające odporność),
- przewlekłe choroby płuc, takie jak mukowiscydoza,
- dysplazja oskrzelowo-płucna,
- sinicza lub złożona wada serca,
- zespół Downa,
- zaburzenia neurologiczne,
- ciężkie schorzenia nerwowo-mięśniowe.
Objawy zakażenia wirusem RSV u dzieci należących do grup ryzyka często wymagają leczenia na oddziale pediatrycznym, a nawet hospitalizacji na oddziale intensywnej terapii.
Z danych europejskich wynika, że śmiertelność w ich przypadku wynosi od 1 do nawet 3 procent (P. Januszewicz i inni), przy czym przy niektórych konkretnych schorzeniach współistniejących może być dużo wyższa (szczegóły poniżej). Jak podkreślają specjaliści nie ma przy tym możliwości, aby określić, które konkretnie dziecko zachoruje tak ciężko, a które zmagać będzie się jedynie z lekką infekcją.
U starszych dzieci i nastolatków RSV nie stanowi już takiego zagrożenia, ewentualne zakażenia zwykle kończą się wystąpieniem uciążliwych, ale łatwo i szybko ustępujących objawów grypopodobnych związanych z zajęciem górnych dróg oddechowych.
Wirus RSV u dorosłych. Dlaczego stanowi takie zagrożenie dla seniorów?
RSV u dorosłego najczęściej ma przebieg lekki, zbliżony do grypy lub przeziębienia. Zakażenie powoduje zatem takie objawy, jak katar, ból gardła, niezbyt uciążliwy kaszel, stan podgorączkowy lub niewysoka gorączka. Wystąpić też mogą krwawienia z nosa, świszczący oddech, spłycenie oddechu czy uczucie zmęczenia. Problemy te są przejściowe i niegroźne.
W niektórych jednak przypadkach RSV u dorosłych może stanowić dla nich bardzo poważne zagrożenie. Grupę wysokiego ryzyka stanowią osoby w podeszłym wieku, w szczególności obciążone takim problemami zdrowotnymi, jak:
- niewydolność oddechowo-krążeniowa;
- ciężkie zaburzenia odporności, występujące u pacjentów cierpiących na białaczkę, wrodzone niedobory, leczonych immunosupresyjnie, po przeszczepach szpiku kostnego i narządów;
- choroby przewlekłe, takie jak: toczeń rumieniowaty układowy, uszkodzenie nerek czy granulomatoza Wegenera.
W przypadku schorowanych seniorów czynnikiem pośrednio zwiększającym ryzyko zainfekowania są częste hospitalizacje. Szpitalne przestrzenie pełne są bowiem tego typu zarazków - zagrożenie rośnie wraz z długością pobytu oraz liczbą kontaktów z personelem medycznym.
U osób starszych, ale generalnie zdrowych, wirus zwykle prowadzi do infekcji górnych dróg oddechowych, jednak u osób schorowanych może atakować także oskrzela oraz płuca i skutkować nawet ciężką niewydolnością oddechową, bezpośrednio zagrażającą życiu. Z danych brytyjskich wynika, że śmiertelność wśród seniorów zakażonych RSV wynosi aż 8 procent (P. Belino - Studzińska, K. Pancer).
Dominującym objawem u osób starszych jest silny, męczący kaszel, występujący nawet w 90-97 procentach przypadków (dane: j.w). Bardzo często pojawia się też świszczący oddech. Typowe są też obfite krwawienia towarzyszące wydobywaniu się wydzieliny z nosa. U mniej więcej połowy chorych, a więc rzadziej niż przy grypie, pojawia się gorączka.
Wirus RSV w ciąży. Czy może przenikać przez łożysko?
Wirus RSV w ciąży nie jest szczególnie niebezpieczny dla matki, może jednak stanowić zagrożenie dla dziecka. Wbrew temu, co uważano wcześniej, obecnie zakłada się, że patogen ten ma zdolność przenikania przez łożysko, wskutek czego może dojść do zakażenia płodu. To z kolei generuje podwyższone ryzyko wystąpienia astmy i napadów świszczącego oddechu w przyszłości.
O RSV w kontekście ciąży w ostatnich miesiącach najwięcej mówi się z powodu pierwszej szczepionki przeciw temu wirusowi, która została w 2023 roku zatwierdzona przez amerykańską Agencję ds. Żywności i Leków (FDA).
Jest ona przeznaczona dla kobiet w 32-36 tygodniu ciąży, a jej podanie wydatnie zmniejsza ryzyko wystąpienia zapalenia płuc oraz oskrzeli u dziecka w newralgicznym okresie od urodzenia do ukończenia 6 miesiąca życia. Jej wprowadzenie na rynek ma być przełomem, który pozwoli ograniczyć liczbę hospitalizacji i przypadków śmiertelnych wśród najmłodszych pacjentów.
Jak wygląda test na wirus RSV?
Diagnostyka zakażeń wirusem RSV zwykle zaczyna się od wywiadu lekarskiego i oceny występujących objawów. Ponieważ zbliżone symptomy może dawać szereg innych infekcji, zlecone może zostać badanie, które z dużą dozą pewności potwierdzi lub wykluczy wstępne podejrzenie.
Jak wykryć RSV w organizmie pacjenta? Służą do tego celu:
- Badania wydzieliny z nosogardzieli na obecność wirusa, w tym:
- szybkie testy wykrywające RSV metodą immunochromatograficzną (IF) lub immunoenzymatczyną (IC). Są one dostępne w aptekach i można je wykonywać samodzielnie. Wyniki otrzymywane są niemal natychmiast, co pozwala rozpoznać infekcję we wczesnej, ostrej fazie;
- wykrywanie antygenu metodą biotechnologiczną RT-PCR (real time polymerase chain reaction - reakcja łańcuchowe polimerazy w czasie rzeczywistym);
- izolacja wirusa w hodowlach komórkowych - w tym przypadku czas oczekiwania na wynik jest najdłuższy, wynosi około 3-5 dni.
- Oznaczenie przeciwciał klasy IgM swoistych dla syncytialnego wirusa oddechowego w próbce krwi pobranej z żyły.
RSV a grypa i koronawirus
Zakażenia powodowane przez RSV od dawna były mylone z grypą (zwłaszcza jeśli przebiegały w łagodniejszy sposób), natomiast w ostatnich latach pojawiło się nowe, powszechne i bardzo zróżnicowane w swoim charakterze zagrożenie, jakim jest koronawirus. Na czym polegają podobieństwa między nimi? Czym się różnią?
Grypa jest powodowana przez wirusy z rodziny Orhtomyxoviridae, które dzielą się na dwie grupy. Do pierwszej zaliczają się typy A (odpowiedzialne za globalne pandemie pojawiające się co kilka-kilkanaście lat) i B (wywołujące coroczne sezonowe epidemie), do drugiej zaś C (bez potencjału do szerzenia się na masową skalę).
Podobnie jak syncytialny wirus oddechowy, przenoszą się one drogą kropelkową i wykazują dużą zdolność zakażania. Różnice między RSV a grypą trudno jest scharakteryzować w prosty sposób, choroby wywoływane przez oba typy wirusów mogą bowiem mieć zróżnicowany charakter.
W różnicowaniu przydatne mogą być zatem testy antygenowe. Wiadomo, że wirusy Orhtomyxoviridae zarażają krócej (zwykle 5-7 dni), a do typowych objawów infekcji należą:
- szybko narastająca gorączka z towarzyszącymi jej dreszczami,
- nieżyt nosa i kaszel, często na początku suchy, później mokry,
- osłabienie, uczucie rozbicia, bóle głowy i mięśniowo-stawowe,
- pogorszenie apetytu.
Koronawirusy są patogenami z rodziny Coronaviridae. Liczne ich gatunki są znane od lat sześćdziesiątych XX wieku. Pod koniec 2019 roku światu objawiła się szczególnie zjadliwa odmiana nazwana SARS CoV2, która szybko rozprzestrzeniła się na całej kuli ziemskiej, powodując globalną pandemię.
Obraz kliniczny zakażeń tego typu jest bardzo różny. U niektórych osób przebiegają one niemal bezobjawowo u innych zaś rozwija się groźna, potencjalnie śmiertelna choroba obejmująca płuca, znana jako COVID-19.
Jej kliniczne manifestacje zmieniają się wraz z kolejnymi mutacjami koronawirusa (dlatego i w tym przypadku pewność rozpoznania dają jedynie testy antygenowe lub oznaczenie przeciwciał), jednak z perspektywy kilku lat można powiedzieć, że do najbardziej charakterystycznych objawów należą:
- wysoka gorączka,
- bardzo silny kaszel,
- uczucie duszności,
- ból głowy, mięśni i stawów,
- utrata węchu i smaku,
- zaburzenia neurologiczne.
Leczenie zarażenia wirusem RSV
Leczenie zakażeń RSV ma charakter przede wszystkim objawowy. W zależności od potrzeb wdrażane są takie działania, jak:
- nawadnianie organizmu,
- inhalacje z soli fizjologicznej, stosowanie leków udrażniających drogi oddechowe, terapia ułożeniowa (układanie ciała w sposób sprzyjający drenażowi nosa), regularne oczyszczanie nozdrzy,
- podawanie leków rozkurczających oskrzela oraz łagodzących suchy, nieproduktywny kaszel,
- obniżanie gorączki i łagodzenie występujących dolegliwości bólowych za pomocą niesteroidowych leków przeciwzapalnych lub paracetamolu,
- obniżenie temperatury w pomieszczeniu do około 18-20 stopni,
- karmienie przez zgłębnik żołądkowy (sondę) w przypadku osób nie będących w stanie samodzielnie jeść,
- tlenoterapia bierna - podawanie tlenu przez cewnik wprowadzany do nosa,
- wentylacja mechaniczna po uprzednim założeniu rurki intubacyjnej u pacjentów z poważną niewydolnością oddechową.
Większość tych procedur można bez problemu realizować w ramach samoleczenia w domu (aczkolwiek wskazana jest konsultacja lekarska), niekiedy jednak zachodzi konieczność leczenia w szpitalu (intensywne nawadnianie, karmienie przez sondę, tlenoterapia czy wentylacja mechaniczna).
Potrzeba hospitalizacji uwarunkowana jest stanem chorego oraz jego wiekiem. Niemal rutynowo na oddział trafiają małe dzieci z objawami ciężkiego zakażenia RSV obejmującego płuca, oskrzela lub oskrzeliki.
To, jak długo trzeba leżeć w szpitalu, zależy postępów leczenia, zwykle jednak jest to kilka dni.
Leki na wirusa RSV
Leki na RSV, czyli preparaty przeciwwirusowe wykazujące skuteczność przeciwko temu konkretnemu patogenowi nie istnieją. Dlatego właśnie nie jest możliwe leczenie przyczynowe infekcji, których stanowi on podłoże.
W leczeniu RSV zastosowania nie znajdują antybiotyki. Preparaty tego typu wykazują właściwości przeciwbakteryjne i czasem przeciwgrzybicze, ale są całkowicie nieskuteczne wobec wirusów.
Wyjątek stanowią jedynie przypadki, w których dochodzi do nadkażeń bakteryjnych. Te są jednak bardzo rzadkie (około 1 proc. - dane: A. Szczygieł, B. Królak-Olejnik).
Nie podaje się również glikokortykosteroidów, czyli silnych leków hormonalnych o działaniu przeciwzapalnym. W tym przypadku nie wykazują one żadnej efektywności.
Czy jest dostępna szczepionka na RSV?
Prace nad szczepionką przeciw RSV trwały długo. Przełom nastąpił w 2023 roku. Wówczas to zatwierdzone zostały dwa preparaty opracowane z myślą o najmłodszych i najstarszych pacjentach, a więc osobach w największym stopniu narażonych na ciężki przebieg infekcji.
Są to:
- Abrysvo - wspomniana wyżej szczepionka zabezpieczająca dzieci do 6. miesiąca życia, nie podawana jednak bezpośrednio niemowlętom, lecz ich matkom, w III trymestrze ciąży;
- Arexvy - preparat przeznaczony dla osób dorosłych, a mówiąc dokładnie pacjentów w wieku 60+.
Oba preparaty należą do szczepionek inaktywowanych. Znajdujące się w nich białka powstają metodą rekombinacji DNA w komórkach jajnika chomika chińskiego. Cykl szczepienia obejmuje jedno podanie domięśniowe.
Szczepionki te skutecznie budują odporność, aczkolwiek nie są stuprocentowo efektywne. Przeprowadzone badania wykazały, że preparaty podawane matkom zmniejszały ryzyko ciężkich infekcji u dzieci u 80 procent w pierwszych 3 miesiącach życia i o 70 procent w skali całego pierwszego półrocza.
W przypadku szczepionki przeznaczonej dla seniorów, ogólna skuteczność w zapobieganiu groźnym zakażeniom dolnych dróg oddechowych wyniosła 82 proc. (dane: szczepienia info).
W 2023 roku do sprzedaży w aptekach trafiła szczepionka dla dorosłych. Koszt jej zakupu to około tysiąca złotych. Jest wydawana na receptę, ale nie jest refundowana przez NFZ.
Co ważne, w przypadku najmłodszych pacjentów istnieje jeszcze jedna opcja zabezpieczenia przed ciężkim przebiegiem zakażenia RSV. Maluchy z grup podwyższonego ryzyka są poddawane profilaktyce biernej.
Polega ona na podawaniu gotowych przeciwciał monoklonalnych anty- RSV (paliwizumab) domięśniowo raz na miesiąc w okresie podwyższonej zachorowalności. Zwiększają one zdolności obronne organizmu małego pacjenta.
W związku z niewielką jeszcze dostępnością szczepionek oraz niemożnością leczenia przyczynowego, wszystkim pacjentom zaleca się profilaktykę nieswoistą, w tym takie działania, jak:
- dokładne mycie rąk po każdym kontakcie z chorym,
- izolacja od zakażonych domowników,
- używanie maseczek ochronnych przez osoby chore,
- nienarażanie dziecka na dym tytoniowy,
- częste wietrzenie pomieszczeń,
- unikanie zatłoczonych miejsc,
- karmienie niemowląt piersią.
Powikłania po zarażeniu wirusem RSV
Powikłania po RSV mogą być poważne i długotrwałe. Tak jak zostało wspomniane wyżej, najpoważniejszym z nich jest śmierć, przy czym rokowania zależą od wieku pacjenta oraz ogólnego stanu jego zdrowia.
O tym jak groźny jest wirus świadczą dane statystyczne. A. Szczygieł i B. Królak-Olejnik podają, że śmiertelność wynosi:
- 2-37 procent u dzieci z wrodzoną wadą serca,
- 3,5-23 procent u dzieci dysplazją oskrzelowo-płucną,
- 2-6 procent u dzieci urodzonych przedwcześnie,
- poniżej 1 procenta u dzieci nienależących do grup ryzyka i nieobarczonych chorobami współistniejącymi.
Do tego należy przypomnieć o kilkuprocentowej śmiertelności w grupie seniorów należących do grup podwyższonego ryzyka.
Jeżeli chodzi o pozostałe powikłania, u maluchów hospitalizowanych z powodu zapalenia oskrzelików notuje się dwukrotnie większe ryzyko występowania epizodów świszczącego oddechu pomiędzy 30. a 42. oraz między 68. a 81. miesiącem życia w porównaniu z dziećmi, które zakażenie przechodziły lekko i nie były leczone w szpitalu. Widoczna jest w przypadku tych dwóch grup także różnica dotycząca późniejszego wystąpienia astmy (28,4 do 20,1 procent - dane: A. Szczygieł i B. Królak-Olejnik).
Oprócz tego należy się liczyć z możliwością wystąpienia takich problemów zdrowotnych, jak:
- zapalenie ucha środkowego,
- zapalenie mięśnia sercowego.
