Zmiany w programie Profilaktyka 40 PLUS. Co nowego w 2024 roku? Sprawdź❗
Zmiany w programie Profilaktyka 40 PLUS. Co nowego w 2024 roku? Sprawdź❗
Zmiany w programie Profilaktyka 40 PLUS. Co nowego w 2024 roku? Sprawdź❗

Borelioza - przyczyny, objawy, leczenie

Borelioza przenoszona jest przez kleszcze, które są nosicielami bakterii Borrelia burgdorferi wywołującej tę chorobę. Borelioza może prowadzić do poważnych chorób serca, układu neurologicznego, stawów oraz skóry, dlatego każde ugryzienie kleszcza z charakterystycznym rumieniem powinno być skonsultowane z lekarzem.
Kleszcz
Źródło: 123RF
Spis treści

Reklama

Co to jest borelioza?

Borelioza to choroba atakująca wiele narządów i układów, spowodowana przez bakterię Borrelia burgdorferi. Nazwa choroby – borelioza z Lyme, pochodzi od miasta Old Lyme (USA), gdzie po raz pierwszy opisano przypadek zachorowania.

Choroba ta może występować u osób w każdym wieku, ale 30-50% wszystkich przypadków odnotowuje się u dzieci i młodzieży.

Choroba przenoszona jest przez kleszcze, dlatego zachorowania odnotowuje się głównie na wiosnę oraz w lecie, kiedy kleszcze żerują w lasach i na łąkach. W miejscu ugryzienia kleszcza powstaje niewielkie zaczerwienienie, które z czasem powiększa się. Zakażenie krętkiem trwające tygodnie lub miesiące, czy nawet lata może prowadzić do:

  • chorób serca,
  • zanikowego zapalenia skóry,
  • zaburzeń neurologicznych, 
  • zmian zapalnych zwyrodnieniowych w obrębie dużych stawów.

Nie każde ugryzienie kleszcza kończy się rozwojem choroby, nawet na obszarach endemicznych występowania kleszczy, ryzyko rozwoju choroby z Lyme wynosi poniżej 5%. W Polsce po raz pierwszy stwierdzono obecność krętków Borellia w kleszczach w latach 1993-1994 (Wegner i wsp. oraz Dąbrowski i wsp.).

Według danych PZH liczba zachorowań w 2017 roku wynosiła 21 516 i jest trzykrotnie wyższa niż w dziesięc lat wcześniej. Największą liczbę zachorowań odnotowuje się w województwie małopolskim i ślaskim.

Reklama

Przyczyny powstawania boreliozy

Boreliozę wywołuje Borrelia burgdorferi. Bakteria ta ze względu na kształt nazywana jest krętkiem. Bakterie te przenoszone są w Polsce głównie przez kleszcza pospolitego (łac. Ixiodes ricinus). Kleszcze spotyka się w lasach liściastych i mieszanych, ale też w zaroślach, czy na roślinności łąkowej, w miejscach gdzie względna wilgotność powietrza wynosi 80-100%.

Chorobę może przenosić nie tylko postać dorosła kleszcza, ale również larwa zwana nimfą, która jest szczególnie żarłoczna i stanowi małą i trudną do zauważenia formę rozwojową kleszcza. Głodna samica (przed napełnieniem się krwią) ma długość około 3,5 mm i jest jasnobrązowo - czerwona.

Samiec nieco mniejszy, osiąga około 2,5 mm długości i jest barwy ciemnobrązowej, prawie czarnej. Kleszcze najczęściej atakują wiosną i latem (kwiecień-maj oraz sierpień-wrzesień), aż do jesieni (październik).

Larwa, lub postać dorosła kleszcza zaraża się boreliozą w czasie żerowania na skórze chorego zwierzęcia. Do infekcji może dojść też na drodze transstadialnej (krętki wraz z rozwojem kleszcza zarażają kolejne stadium rozwojowe), lub transowarialnie (zarażenie jaj przez samicę).

Dojrzała samica (by móc złożyć jaja), czy też nimfa (by przejść przeobrażenie) musi napełnić się krwią ssaka. Kleszcze mogą atakować nie tylko ludzi, ale też zwierzęta domowe (psy, koty) i dzikie (jelenie, gryzonie).

Ponieważ ślina kleszcza zawiera substancje podrażniające skórę, po ugryzieniu w miejscu przytwierdzenia kleszcza powstaje zmiana, utrzymująca się już po jego odpadnięciu. U kleszcza bakterie Borellia burgdorferi bytują głównie w jelicie, ale w czasie żerowania masowo mnożą się i przedostają do ślinianek, a wraz ze śliną wnikają pod skórę człowieka.

Po inkubacji przez 3 do 32 dni, krętki namnażają się i rozsiewają, tworząc w obrębie skóry tzw. rumień wędrujący. Następnie bakterie wraz z układem limfatycznym lub krwionośnym przedostają się do innych tkanek i narządów. Krętek boreliozy zwykle zlokalizowany jest w:

  • tkance łącznej (skóra, ścięgna, ściany naczyń krwionośnych, także naczyń mózgowych),
  • mięśniach (mięsień sercowy)
  • tkance nerwowej (w komórkach glejowych i neuronach).

W tkankach mogą one przetrwać lata, powodując nawroty choroby i chroniczne infekcje.

Nie leczona choroba prowadzi do zwyrodnień w obrębie dużych stawów, układu nerwowego, mięśnia sercowego i skóry.

Reklama

Borelioza - objawy

W przebiegu Boreliozy z Lyme można na ogół zaobserwować dwa etapy choroby różniące się objawami z okresami ich zaostrzeń i remisji.

W pierwszym etapie choroby, głównym objawem jest zaczerwienienie (plamka lub guzek) pojawiające się w miejscu ugryzienia przez kleszcza, które powiększa się („wędruje”), jest to tzw. rumień wędrujący. Rumień występuje zwykle na kilka dni do miesiąca po ukąszeniu kleszcza.

Zaczerwienienie rozwija się i przyjmuje formę pierścienia, tzw. "bawole oko"- jasnoczerwony pierścień otaczający ukąszenie (porównywany także do tarczy strzelniczej). Rumień różni się pod względem wielkości - może być mały, o średnicy monety, albo obejmować duży obszar ciała, np. całe plecy (średnica nawet do 50 cm).

Zmiana nie jest bolesna, ani swędząca, możliwe jest odczuwanie ciepła w miejscu zaczerwienienia. Niestety około połowa wszystkich osób zakażonych nie obserwuje u siebie zmiany skórnej, co sprawia trudności w zdiagnozowaniu choroby.

We wczesnym etapie choroby pojawiają się także objawy niespecyficzne, grypopodobne tj.

  • gorączka,
  • dreszcze,
  • ból głowy,
  • bóle stawów,
  • ścięgien i mięśni,
  • uczucie zmęczenia i rozbicia,
  • sztywność karku,
  • czasem zapalenie spojówek

Na tym etapie, u niektórych osób mogą się także rozwinąć zaburzenia neurologiczne, takie jak:

  • senność (ospałość),
  • utrata pamięci,
  • zmiany nastroju 
  • niemożność skupienia uwagi.

W przypadku braku leczenia może dojść do rozwoju drugiego etapu choroby, który pojawia się w ciągu kolejnych tygodni. W obrębie gatunku Borellia burgdorfeli występuje kilka odmian genetycznych (tzw. genogatunków, gentypów), które różnią się nie tylko pod względem genetycznym, ale także pod względem lokalizacji i namanażania w tkankach i narządach.

Choroba może przyjąć różne formy w zależności od zaatakowanego układu:

  • neuroborelioza (układ nerwowy),
  • borelioza stawów (układ ruchu),
  • borelioza układu krążenia, borelioza skórna.

Przy czym jeden kleszcz może być nosicielem różnych genogatunków bakterii i u jednego pacjenta rozwijać się może równocześnie kilka typów boreliozy.

Objawy ze strony układu nerwowego to:

  • limfocytarne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
  • porażenie nerwów na ogół jednostronne (szczególnie nerwu twarzowego),
  • zapalenie korzeniowo-nerwowe,
  • objawiające się jako tzw. bóle korzonków.
  • U nieleczonych pacjentów może rozwinąć się także zespół objawów ze strony układu ruchu tj. bóle i nawracające zapalenie stawów.
  • Pojawiają się także obrzęki związane z zapaleniem błony maziowej.

Objawy związane z układem krążenia występują u około 5-8 procent pacjentów, są to:

  • zawroty głowy,
  • duszność i nieregularny rytm serca,
  • może dojść do rozwoju zapalenia osierdzia i mięśnia sercowego.

Postać skórna boreliozy występującej u około 1% chorych, głównie u dzieci, objawia się ograniczonymi nacieczeniami skóry (chłoniak limfocytowy skóry, łac. lymphocytoma). Jest to niebolesny, czerwononiebieski guzek umiejscowiony na ogół na małżowinie usznej, brodawce sutkowej lub mosznie.

Objawy drugiej fazy choroby zwykle całkowicie ustępują po kilu tygodniach lub miesiącach, ale nie leczona choroba prowadzi do dalszych zmian i nie odwracalnych uszkodzeń w organizmie.

Przewlekła borelioza trwająca miesiące, czy lata może prowadzić do:

  • uszkodzeń nerwów i trwałych porażeń,
  • zaburzeń psychicznych,
  • zespołu chronicznego zmęczenia.
  • przewlekłej formy zapalenia stawów może prowadzić do trwałych obrzęków (przewlekłe zapalenie błony maziowej). Dotyczy to zwykle dużych stawów - kolan, ramion, rzadziej łokci, kostek i nadgarstków, czy stawów biodrowych . Stają się one obrzmiałe i bolesne, a długotrwały stan zapalny prowadzi do ciężkiego uszkodzeniem chrząstki i kości, przerostu błony maziowej i zwłóknienia tkanek.

Objawami przewlekłej postaci skórnej jest tak zwane zanikowe zapalenie skóry. Zmiany w postaci obrzęków i przebarwień skóry (czerwone lub niebiesko - czerwone) pojawiają się na kończynach. Dochodzi do:

  • zmian zanikowych,
  • owrzodzeń,
  • przeczulicy,
  • chory może odczuwać ból i świąd.

Uszkodzenie często obejmuje także mięśnie i nerwy położone w głębszych warstwach pod zmianą skórną.

Reklama

Borelioza - diagnoza

Wcześnie zdiagnozowana choroba daje możliwość zastosowania właściwego leczenia, najbardziej efektywnego i skutecznego w początkowym stadium choroby. Nie leczona borelioza jest bardzo niebezpieczna i może prowadzić do nieodwracalnych zmian w organizmie.

Dlatego należy zgłosić się do lekarza jeśli doszło do ugryzienia przez kleszcza i wystąpił charakterystyczny rumień, oraz jeśli obserwowane są inne objawy opisane powyżej. Wiele kleszczy jest wolnych od choroby, dlatego ukąszenie nie oznacza automatycznie zarażenia się boreliozą.

Borelioza jest na ogół diagnozowana na podstawie charakterystycznych zmian chorobowych tj. rumień i ustaleń związanych z badaniami klinicznymi, w szczególności na obszarach endemicznych. Jeżeli od ugryzienia minęły około 4 tygodnie lekarz może zlecić przeprowadzenie badania serologicznego.

W późniejszych stadiach choroby w celach diagnostycznym lekarz może wykonać punkcję stawu, lub punkcję z pobraniem płynu mózgowo-rdzeniowego, czy też pobrać wycinek w przypadku zmiany skórnej.

Reklama

Leczenie boreliozy

Farmakoterapia

W przypadku tej choroby brak jest sprawdzonych schematów leczenia. Farmakoterapia często kończy się niepowodzeniem. Dlatego borelioza leczona jest przez podanie doustne antybiotyków w stosunkowo wysokich dawkach i przez długi okres czasu.

W leczeniu wczesnej fazy choroby, u pacjentów powyżej 8 roku życia, lekiem z wyboru jest doksycyklina. Młodsze dzieci, lub osoby, które nie tolerują tetracyklin: amoksycylina cefuroksym, ceftriakson lub penicylina. U osób uczulonych na penicylinę można zastosować erytromycynę, ale terapia jest mniej skuteczna.

Czas trwania leczenia uzależniony jest od etapu boreliozy. Pacjenci w pierwszej fazie choroby, ze zmianą na skórze, zażywają antybiotyki zwykle przez 14-21 dni. W przypadku innych objawów zalecany czas trwania terapii wynosi 21-28 dni.

Hospitalizacja i podanie antybiotyków IV generacji jest konieczne w przypadku przewlekłych zapaleń stawów nie odpowiadających na leczenie doustne, ciężkiego zapalenia mięśnia sercowego, objawów neurologicznych z porażeniem więcej niż jednego nerwu.

Wsparcie w leczeniu omawianej choroby mogą stanowić również zioła na boreliozę, w tym m.in.: czystek, szczeć pospolita czy sarsaparilla.

Reklama

Powikłania po boreliozie

Większość wczesnych objawów boreliozy zanika po kilku tygodniach lub miesiącach. Nie leczona choroba prowadzi jednak do rozwoju poważnych uszkodzeń i nieodwracalnych zmian w układzie nerwowym, ruchowym (stawy), krwionośnym i skórze.

Powikłania ujawniają się u około 40% chorych i zwykle wiążą się z pogorszeniem jakości życia. Do najczęstszych powikłań należy:

  • w przypadku neuroboreliozy: aseptyczne zapalenie opon mózgowych oraz mózgu, zapalenie i paraliż nerwów czaszkowych, a także nerwów obwodowych,
  • borelioza stawowa obejmuje przewlekłe zapalenia dużych stawów z degeneracją i zwłóknieniem tkanki chrzęstnej i kostnej,
  • przy powikłaniach ze strony układu krążenia dochodzi do zaburzeń rytmu serca,
  • w postaci skórnej obserwuje się zanikowe zapalnie skóry i bolesne owrzodzenia.

Zaburzenia czucia, niedowłady, a także upośledzenie pamięci i koncentracji mogą się utrzymywać przez wiele miesięcy i lat. W skrajnych przypadkach pojawiają się porażenia kończyn i poważne zaburzenia pracy serca. Choroba może mieć przebieg śmiertelny.

Największym zagrożeniem jest ekspozycja na ukąszenia kleszczy. Należy więc w przypadku planowania spaceru czy wycieczki, nie tylko w miejsca zadrzewione (lasy, parki), ale także na tereny porośnięte wysoką trawą czy krzakami, przede wszystkim zadbać o ochronę osobistą. Największe ryzyko zachorowań jest w określonych grupach zawodowych (leśnicy, rolnicy), ale także u zbieraczy runa leśnego, turystów oraz innych osób często przebywających na terenach lasów i łąk.

Największe ryzyko wystąpienia choroby powstaje w przypadku nie usunięcia kleszcza w odpowiednio krótkim czasie, najlepiej od 9 do 24 godzin. Dzieje się tak na ogół, gdy kleszcz przyssie się na owłosionej skórze głowy, czy skórze pleców.

Reklama

Jak zapobiegać boreliozie?

Zapobieganie boreliozie wiąże się przede wszystkim z ochroną osobistą każdej osoby udającej się w okresie od maja do października na tereny zalesione, do parku, na tereny z zaroślami, czy łąki.

Należy pamiętać, aby przed spacerem:

  • spryskać ciało (z wyjątkiem twarzy) i odzież substancjami odstraszającymi kleszcze. W przypadku małych dzieci nie powinno stosować się repelentów silnie skoncentrowanych (najlepiej poniżej 10% DEET) i nie należy rozpylać ich bezpośrednio na skórę dziecka, tylko na ubranie;
  • nosić odpowiednią odzież: długie spodnie, skarpety, długi rękaw, wysokie buty, nakrycie głowy. Na jasnej odzieży kleszcze są bardziej widoczne i można je strącić zanim dotrą do odsłoniętych partii ciała;
  • w okresie wzmożonych ataków kleszczy, po spacerach należy przeglądać dokładnie całą powierzchnię ciała. Kleszcze u dziecka na ogół znajduje się na skórze głowy, u dorosłych na nogach, pośladkach, w pachwinach i w okolicy podbrzusza. Posiadacze czworonogów powinni sprawdzać skórę zwierząt każdorazowo po przyjściu do domu.

Niektóre badania sugerują, że pojedyncza dawka doksycykliny po ukąszeniem kleszczy zapobiega boreliozie. W tej chwili nie ma na rynku szczepionki przeciwko boreliozie. W USA szczepionka taka została stworzona i zatwierdzona przez FDA w grudniu 1998, ale wycofano ją na początku 2002 roku z powodu licznych skutków ubocznych.

Jak usunąć kleszcza?

W przypadku ukąszenia należy usunąć kleszcza tak szybko jak to możliwe, ponieważ ryzyko przeniesienia choroby z Lyme znacznie wzrasta po 24 godzinach. Należy strącić kleszcza, który nie zdążył się związać, a do usunięcia już przytwierdzonych należy użyć pęsety (z tępymi końcami), lub przy jej braku, zrobić to końcami palców zawiniętymi w chusteczkę, lub w rękawiczkach.

  1. Aby go usunąć, należy chwycić kleszcza w okolicy gębowej, jak najbliżej skóry, i pociągnąć zdecydowanym ruchem, ale niezbyt mocno, tak by nie rozerwać ciała kleszcza.
  2. Po usunięciu zawsze należy przemyć miejsce alkoholem lub środkiem odkażającym, ewentualnie wodą i mydłem.

Inne popularne sposoby usuwania kleszczy, takie jak:

  • smarowanie masłem,
  • wazeliną, czy innym tłuszczem,
  • użycie benzyny, nafty, alkoholu, lakieru do paznokci,
  • przypalanie zapałką lub papierosem,

są zwykle nieskuteczne, a nawet mogą być niebezpieczne.

Posmarowanie kleszcza tłuszczem, czy innymi substancjami zwiększa prawdopodobieństwo zakażenia się boreliozą. Stres wywołany przez zaczopowanie otworów oddechowych owada powoduje wzmożone wydzielanie śliny i cofanie treści jelitowej.

Najcześciej zadawane pytania przez pacjentów z boreliozą

W jaki sposób zabezpieczać się przez kleszczami?

Zapobieganie boreliozie wiąże się przede wszystkim z ochroną osobistą każdej osoby udającej się w okresie od maja do października na tereny zalesione, do parku, na tereny z zaroślami, czy łąki.Należy pamiętać aby przed spacerem :

  • spryskać ciało (z wyjątkiem twarzy) i odzież substancjami odstraszającymi kleszcze. W przypadku małych dzieci nie powinno stosować się repelentów silnie skoncentrowanych (najlepiej poniżej 10% DEET) i nie należy rozpylać ich bezpośrednio na skórę dziecka, tylko na ubranie;
  • nosić odpowiednią odzież: długie spodnie, skarpety, długi rękaw, wysokie buty, nakrycie głowy. Na jasnej odzieży kleszcze są bardziej widoczne i można je stracić zanim dotrą do odsłoniętych partii ciała;
  • w okresie wzmożonych ataków kleszczy, po spacerach należy przeglądać dokładnie całą powierzchnię ciała. U dzieci kleszcze na ogół znajduje się na skórze głowy, u dorosłych na nogach, pośladkach, w pachwinach i w okolicy podbrzusza. Posiadacze czworonogów powinni sprawdzać skórę zwierząt każdorazowo po przyjściu do domu.

Co zrobić w przypadku zauważenia kleszcza?

W przypadku ukąszenia należy usunąć kleszcza tak szybko jak to możliwe, ponieważ ryzyko przeniesienia choroby z Lyme znacznie wzrasta po 24 godzinach.

Należy strącić kleszcza, który nie zdążył się związać, a do usunięcia już przytwierdzonych należy użyć pęsety (z tępymi końcami), lub przy jej braku, zrobić to końcami palców zawiniętymi w chusteczkę, lub w rękawiczkach.

W jaki sposób usunąć kleszcza?

Do usunięcia już przytwierdzonych należy użyć pęsety (z tępymi końcami), lub przy jej braku, zrobić to końcami palców zawiniętymi w chusteczkę, lub w rękawiczkach. Aby go usunąć, należy chwycić kleszcza w okolicy gębowej, jak najbliżej skóry, i pociągnąć zdecydowanym ruchem, ale niezbyt mocno, tak by nie rozerwać ciała kleszcza.

Po usunięciu, zawsze należy przemyć miejsce alkoholem, lub środkiem odkażającym, ewentualnie wodą i mydłem. Inne popularne sposoby usuwania kleszczy, takie jak smarowanie masłem, wazeliną, czy innym tłuszczem, użycie benzyny, nafty, alkoholu, lakieru do paznokci, przypalanie zapałką lub papierosem, są zwykle nieskuteczne, a nawet mogą być niebezpieczne.

Posmarowanie kleszcza tłuszczem, czy innymi substancjami, zwiększa prawdopodobieństwo zakażenia się boreliozą. Stres wywołany przez zaczopowanie otworów oddechowych owada powoduje wzmożone wydzielanie śliny i cofanie treści jelitowej.

Czy istnieje szczepionka przeciwko boreliozie?

W tej chwili nie ma na rynku szczepionki przeciwko boreliozie. W USA szczepionka taka została stworzona i zatwierdzona przez FDA w grudniu 1998, ale wycofano ją na początku 2002 roku z powodu licznych skutków ubocznych.

Czytaj również

Bibliografia

  • Błaszczyk-Kostanecka M., Wolska H. ,Dermatologia w praktyce,PZWL,Warszawa,2005
  • Anusz Z.,Podstawy epidemiologii i kliniki chorób zakaźnych,PZWL,2002
  • Magdzik W., Naruszewicz-Lesiuk D., Zieliński A. ,Choroby zakaźne i pasożytnicze – epidemiologia i profilaktyka,alpha- medica press,2004
  • Rudkowski Z.,Choroby zakaźne i pasożytnicze u dzieci,PZWL,2008
  • Szewczyk E.M i współautorzy,Diagnostyka bakteriologiczna,Wydawnictwo Naukowe PWN,2005
  • Gammons M., Salam G.,Tick removal. Am. Fam. Physician; 66,,2002
  • Wormser G.P., Nadelman R.B., Dattwyler R.J.,Practice guidelines for the treatment of Lyme disease. Clin. Infect. Dis.; 31 (supl. 1): 1-14 (tłum. Med. Prakt. Pediatr. 4/2001),,2002
  • Brouqui P., Bacellar F., Baranton G.,Guidelines for the diagnosis of tick-borne bacterial in Europe. Clin. Microbiol. Infect.; 10,,2004
Czy ten artykuł był dla Ciebie pomocny?
Dziękujemy za przeczytanie naszego artykułu do końca.
Jeśli chcesz być na bieżąco z informacjami na
temat zdrowia i zdrowego stylu życia,
zapraszamy na nasz portal ponownie!
Więcej z kategorii Choroby odzwierzęce
Wesz odzieżowa - jak zwalczać tego pasożyta?
Tak wygląda wesz odzieżowa
Ornitoza, czyli niebezpieczna choroba przenoszona przez ptaki. Jak leczyć papuzicę?
Papuga przenoszące chorobę ornitozę
Tularemia - jak się objawia i czy występuje w Polsce? Leczenie
Napis tularemia na tablecie w otoczeniu leków
Podobne artykuły
Kleszcz
Borelioza - przyczyny, objawy, leczenie
Leżący rudy kot, który po podrapaniu człowieka, może spowodować u niego chorobę kociego pazura
Choroba kociego pazura - objawy i leczenie. Czy jest zaraźliwa?
Mycie głowy w celu wyeliminowania wszy ludzkiej
Wesz ludzka – kogo atakuje, jak wygląda i jak się jej pozbyć?
Dziecko bawiące się z psem
Giardioza (lamblioza) - poznaj objawy skórne i neurologiczne u człowieka

Reklama


Jak świętować pierwszy dzień wiosny?
Sprawdź!