Promienica jest rzadką, mało zaraźliwą chorobą zakaźną ludzi i zwierząt wywoływaną endogennym zakażeniem bakteriami z rodziny Actinomycetaceae, tzw. promieniowcami. Promienica u ludzi najczęściej przyjmuje postać przewlekłego zakażeniem wywołanego przez Actinomyces israelii. Jest to saprofityczna bakteria występująca głównie w jamie ustnej człowieka, ale także w jelitach i drogach moczowo-płciowych. Właściwości chorobotwórcze tych mikroorganizmów ujawniają się dopiero w przypadku urazu błony śluzowej i wniknięcia do tkanek głębiej położonych, a także w przypadku inhalacji bakterii z jamy ustnej do dolnych odcinków dróg oddechowych.
Reklama
Promienica - gdzie występuje?
Najczęstszą postacią promienicy jest postać szyjno-twarzowa (około 50% przypadków) w formie:
- twardych nacieków zapalnych i ropni w obrębie jamy ustnej,
- tkanek podskórnych szyi i kości żuchwy,
- rzadziej zdarzają się zakażenia w obrębie klatki piersiowej (około 30% przypadków) oraz jamy brzusznej i miednicy (około 20% przypadków).
Choroba występuje najczęściej u młodych, dorosłych mężczyzn, nie stwierdzono związku między częstością występowania promienicy a klimatem czy rasą.
Reklama
Co to jest promienica?
Promienica jest chorobą występującą już w starożytności. Promieniowce odkryto w kościach szczęki kopalnych nosorożców, a także w żebrach mężczyzny (żyjącego prawdopodobnie w 230 roku naszej ery), którego szczątki odkryto w południowo-wschodniej części Ontario (Kanada). W 1877 roku Bollinger i Harz odkryli, że czynnikiem etiologicznych promienicy u bydła jest bakteria nazwana przez odkrywców Actinomyces bovis.
Promienica u ludzi została szczegółowo opisana w 1878 roku przez Jamesa Israela, który zdiagnozował tą chorobę u dwóch leczonych przez siebie pacjentów. W 1891 roku Wolff i Israel w pełni scharakteryzowali beztlenową bakterię powodującą promienicę u ludzi, nazwaną na część jej pierwszego odkrywcy Actinomyces israelii. Od tamtego czasu odkryto wiele innych gatunków promienic potencjalnie patogennych dla człowieka i zwierząt tj. A. naeslundii, A .viscosus, A. pyogenes, A. denticolens, A.howellii, A. hordeovulneris, A. meyeri, A. odontolyticus. Promienica jest najczęstszą chorobą zakaźną kangurów.
Reklama
Promienica - przyczyny
Promienicę wywołują Gram-dodatnie, beztlenowe bakterie zaliczane do tzw. promieniowców z rodziny Actinomycetaceae, głównie Actinomyces israelii. Bakterie te wykazują morfologiczne podobieństwo do grzybów, w obrazie mikroskopowym przybierają często postać splatanych, rozgałęzionych nitek.
Promieniowce z rodzaju Actinomyces nie występują w środowisku, lecz wchodzą w skład flory fizjologicznej błon śluzowych zwierząt i ludzi. Bytują one na śluzówkach górnych dróg oddechowych oraz na błonach śluzowych jelit i układu moczowo-płciowego.
Głównym miejscem ich występowania jest jama ustna:
- występują w ślinie,
- na szkliwie zębów (płytce nazębnej),
- na zdrowych powierzchniach dziąseł i migdałków.
Promieniowce szczególnie obficie występują u osób z próchnicą zębów.
Bakterie z rodzaju Actinomyces są warunkowo chorobotwórcze tzn., że ich właściwości patogenne ujawniają się w przypadku przedostania się do głębiej położonych tkanek. Wrotami zakażenia jest na ogół uszkodzenie śluzówki jamy ustnej spowodowane urazem lub inwazyjnym zabiegiem stomatologicznym.
W niektórych przypadkach bakterie są wdychane z jamy ustnej do dalszych części układu oddechowego wywołując promienicę w obrębie narządów klatki piersiowej, głównie płuc. Bakterie bytujące na błonach śluzowych jelit oraz układu moczowo-płciowego mogą powodować promienicę w jamie brzusznej i w narządach w obrębie miednicy mniejszej u kobiet.
Reklama
Promienica - czas rozwoju choroby
Czas wylegania promienicy nie jest dokładnie znany, prawdopodobnie trwa on od 2-3 tygodni. Pod wpływem zakażenia bakteriami z rodzaju Actinomyces dochodzi do rozwoju podostrego lub przewlekłego ropnego stanu zapalnego obejmującego tkanki i powodującego powstawania licznych ropni, które w późniejszej fazie choroby mogą prowadzić do tworzenia się przetok.
Reklama
Promienica - objawy
Choroba może przyjmować różną postać, w zależności od miejsca rozwoju bakterii:
- Postać szyjno-twarzowa (promienica żuchwy) – jest to postać klasyczna promienicy w której źródłem zakażenia jest na ogół próchnica zębów. Objawami choroby są w tym przypadku:
- małe, twarde, czasami bolesne nacieki rozwijające się w ustach i na twarzy, na szyi lub na skórze poniżej szczęki,
- rozmiękanie i tworzenie przetok w obrębie tkanki podskórnej szyi lub w obrębie żuchwy, treść przetok zawiera charakterystyczne żółtawoszare ziarna tzw. grudki promienicze o średnicy około 1 mm,
- zmiany mogą rozszerzać się zajmując sąsiadujące tkanki i powodując powstanie ropni na policzkach, języku, gardle, śliniankach, kościach czaszki, kręgach szyjnych oraz w mózgu i oponach mózgowo-rdzeniowych.
- Promienica w obrębie narządów klatki piersiowej – najczęstsza jest postać płucna do której rozwoju dochodzi w wyniku aspiracji (wdychania) bakterii obecnych w jamie ustnej do dalszych odcinków układu oddechowego. Może to być przyczyną zapalenia płuc z zajęciem opłucnej i ściany klatki piersiowej. Rozwój bakterii powoduje powstanie zmian zapalnych przypominających gruźlicę.
Innym patomechanizmem powstawania tej postaci choroby jest wtórne zakażenie płuc przy istniejącej promienicy żuchwy lub jamy brzusznej.
Przebieg choroby jest przewlekły, a objawy mało charakterystyczne tj.:
- utrzymujący się miesiącami kaszel z odkrztuszaniem ropnej wydzieliny,
- stany podgorączkowe,
- spadek masy ciała i ogólne wyczerpanie,
- w późniejszym etapie mogą pojawić się objawy związane z uszkodzeniem różnych struktur klatki piersiowej.
Promienica płuc może przyjmować formę zapalnych zagęszczeń, guza, ropnia płuca lub ropniaka opłucnej. Choroba często doprowadza do wytworzenia przetok skórnych, zapalenia śródpiersia i kręgosłupa, a także ropniaka opłucnej i osierdzia.
- Postać brzuszna – powstaje w przypadku zakażenia narządów w obrębie jamy brzusznej i miednicy. Zmiany zapalne powstają najczęściej w jelitach (kątnicy, wyrostku robaczkowym) oraz w obrębie otrzewnej. W tym przypadku może dochodzić do niedrożności jelit lub wytworzenia przetok otwierających się do wnętrza jamy brzusznej, do skóry nad jamą brzuszną, a także między jelita i inne narządy.
Objawami tej postaci promienicy są:
- przewlekłe bóle brzucha,
- gorączka,
- wymioty,
- biegunka lub zaparcia,
- znaczna utrata masy ciała.
Reklama
Promienica - wkładki domaciczne
Zakażenia w obrębie miednicy są najczęściej związane z używaniem przez kobiety wkładki domacicznej.
Choroba może powodować powstanie ropni i blizn w:
- jajowodach,
- jajnikach i okolicznych narządach tj. pęcherz moczowy czy moczowody.
Zmiany te w dalszym etapie prowadzą do powstawania przetok pomiędzy tymi organami. Objawy obejmują m.in.:
- przewlekły ból w okolicach jamy brzusznej lub miednicy,
- gorączkę,
- utratę masy ciała,
- krwawienie z pochwy.
Reklama
Promienica - diagnostyka
Postać uogólniona rozwijająca się stosunkowo rzadko w przypadku przedostania się bakterii do krwi i ich rozsiewu do rożnych tkanek i narządów tj. mózg, osierdzie, zastawki serca, wątroba, nerki, kończyny.
W przypadku wystąpienia jakichkolwiek objawów choroby należy skontaktować się z lekarzem. Wczesne rozpoznanie promienicy i rozpoczęcie terapii daje szanse na szybkie wyleczenie i pozwala na uniknięcie patologicznych zmian w obrębie narządów tj. przetoki, ropnie.
Lekarz po rozpoznaniu typowych objawów choroby powinien zlecić wykonanie szeregu badań diagnostycznych. Diagnostykę promienicy przeprowadza się na podstawie badania histopatologicznego (wycinki uzyskane na drodze torakotomii lub biopsji) i badania mikrobiologicznego polegającego na wyhodowania promieniowców w warunkach beztlenowych (treść ropna uzyskana z przetok, ropni i ropniaków).
W rozpoznaniu pomocne są również badania takie jak:
- tomografia komputerowa (CT),
- rezonans magnetyczny (MRI),
- badanie ultrasonograficzne (USG).
Diagnostyka różnicowa promienicy obejmuje przede wszystkim zapalenie o innej etiologii, choroby nowotworowe i gruźlicę.
Promienica - u kogo?
Choroba najczęściej dotyka osoby dorosłe, częściej mężczyzn. Do rozwoju promienicy u kobiet dochodzi najczęściej w związku ze stosowaniem antykoncepcji w postaci wkładki wewnątrzmacicznej. U dzieci promienica zdarza się wyjątkowo rzadko.
Chory nie stanowi zagrożenia dla osób w jego otoczeniu, należy jedynie zwrócić szczególną uwagę na pielęgnację w przypadku przetok skórnych - zakładać opatrunki, a po ich zmianie jak najszybciej je niszczyć.
Promienica - zapobieganie i leczenie
Aby zapobiec chorobie należy przede wszystkim dbać o higienę jamy ustnej i zębów. Istotne jest leczenie próchnicy zębów.
Leczenie promienicy jest na ogół długotrwałe, może trwać nawet miesiącami (np. w promienicy płuc 6-12 miesięcy). Leczeniem z wyboru jest zastosowanie penicyliny. U chorych uczulonych na penicylinę zaleca się użycie erytromycyny, klindamycyny lub doksycyliny. Dobre efekty obserwowano także po zastosowaniu ceftriaksonu i imipenemu. U części chorych konieczne jest operacyjne usunięcie zmian chorobowych i chirurgiczne opracowanie przetok.
