Gdzie są jajniki?
Jajniki (łac.: ovarium), kluczowe dla ludzkiej płodności żeńskie narządy płciowe, położone są parzyście w obrębie jamy otrzewnowej, na ścianie bocznej miednicy mniejszej. Zlokalizowane są między odbytnicą, a więzadłami szerokimi macicy, do których są przytwierdzone za pomocą krótkich krezek.
Miejsce to zwane jest dołkiem jajnikowym i znajduje się w rozgałęzieniu tętnicy wspólnej biodrowej na dwie odnogi – zewnętrzną i wewnętrzną. W górnej części, każdy jajnik połączony jest z jajowodami, czyli około 10-centymetrowymi przewodami wiodącymi w stronę macicy, służącymi do transportu dojrzałych komórek jajowych.
Położenie jajników może być lekko zmienne, ich stabilizację zapewniają jednak dwa więzadła:
- właściwe, łączące z macicą,
- wieszadłowe, mocujące do otrzewnej.
Przez to drugie przebiegają tętnice jajnikowe, stanowiące odgałęzienia aorty brzusznej.
Reklama
Budowa jajników
Budowa jajników, mimo ich niewielkiego rozmiaru, jest stosunkowo skomplikowana. Narządy te mają kształt migdałów.
W ich anatomii wyróżnia się:
- dwa końce: górny jajowodowy oraz dolny maciczny,
- dwa brzegi: tylny wolny i przedni krezkowy.
Z zewnątrz jajniki pokrywa jednowarstwowy nabłonek mezotelialny, zbudowany z komórek o różnej wielkości i kształcie, od płaskich po sześcienne. Struktura ta położona jest na błonie podstawnej, pod którą znajduje się jeszcze tak zwana błona biaława zbudowana z tkanki włóknistej. Powierzchnia ta jest pofałdowana – z wiekiem w coraz większym stopniu.
W przekroju poprzecznym każdy z jajników składa się z dwóch części:
- korowej, zbudowanej z tkanki łącznej, ulokowanej na zewnątrz, tuż pod wspomnianą błoną białawą. W tym właśnie miejscu znajdują się pęcherzyki jajnikowe, zawierające komórki jajowe w różnych stadiach dojrzewania (pierwotne, wzrastające oraz dojrzewające). Oprócz tego, w części korowej są też komórki śródmiąższowe odpowiedzialne za produkcję kluczowych hormonów płciowych – estrogenów,
- rdzeniowej, o bardziej włóknistej strukturze, mocniej unaczynionej. Ta część zbudowana jest między innymi z komórek wnękowych, wytwarzających androgeny, czyli hormony płciowe zwane męskimi (choć w małym stężeniu występują również u kobiet).
Reklama
Funkcja jajników
Funkcje jajnika nierozerwalnie łączą się z rozrodczością człowieka. Narządy te, będące żeńskim odpowiednikiem męskich jąder, spełniają w organizmie ludzkim dwa zadania:
- syntezują duże ilości hormonów płciowych: estrogenu, progesteronu, relaksyny oraz androgenów. Na wczesnym etapie rozwoju, substancje te mają kluczowe znaczenie w procesie kształtowania narządów rozrodczych, później zaś są niezbędne dla mechanizmów związanych z rozmnażaniem. Przykładowo – estrogeny współuczestniczą w regulacji cyklu miesięcznego (m.in. poprzez pobudzenie błony śluzowej macicy i przygotowanie jej do przyjęcia zarodka), progesteron zaś ułatwia zagnieżdżenie się zapłodnionej komórki jajowej, a następnie służy podtrzymaniu ciąży;
- są źródłem komórek jajowych, czyli żeńskich gamet. Powstają one z tzw. oocytów zlokalizowanych wewnątrz pęcherzyków. W czasie każdego cyklu miesięcznego jedna z nich wzrasta, a następnie pod wpływem tzw. hormonu luteinizującego jest uwalniana i trafia do jajowodów, gdzie dojrzewa. W tym krótkim czasie (24-72 godziny) osiąga zdolność do połączenia z męskim plemnikiem. Jeśli tak się stanie, zapłodniona komórka jajowa przesuwa się w stronę macicy, następnie zagnieżdża się w jej ścianie. To stanowi początek ciąży.
Reklama
Prawidłowa wielkość jajników
Normy wielkości jajników są nieduże - to jeden z mniejszych organów znajdujących się w ustroju człowieka. Trudno jest jednak mówić o precyzyjnych rozmiarach, bo są one zmienne w zależności od wieku oraz fazy cyklu miesięcznego.
Przyjmuje się jednak, że narządy te powinny mieć około 2,5 do 5 centymetrów wysokości, 1,5-3 cm szerokości i mniej więcej 1 cm głębokości. Prawidłowa masa natomiast to zaledwie 6 – 8 gramów.
Jajniki zwiększają swoje rozmiary w połowie cyklu menstruacyjnego, przed końcem fazy folikularnej, kiedy dochodzi do uwolnienia dojrzałej komórki jajowej.
Narządy te są także większe w okresie ciąży i to również jest zjawisko naturalne. Są jednak też sytuacje patologiczne - znaczny wzrost kubatury jajników może wiązać się z poważnymi dolegliwościami zdrowotnymi. Jakimi konkretnie?
Reklama
Powiększone jajniki
Patologicznie powiększone jajniki nie muszą, ale mogą świadczyć o rozwoju takich schorzeń i zaburzeń, jak między innymi:
- zespół policystycznych jajników (PCOS) - choroba ta dotyka od 3 do 12 procent kobiet w wieku rozrodczym i stanowi jedną z najczęstszych przyczyn żeńskiej niepłodności. W jej przebiegu dochodzi do zachwiania równowagi hormonalnej organizmu, czego konsekwencją jest pojawienie się dużej liczby pęcherzyków. Skutkuje to znacznym powiększeniem gonad, co jest widoczne w obrazie USG, ale nie tylko. Do najważniejszych objawów należą:
- hirsutyzm, czyli rozwój owłosienia typu męskiego (np. na twarzy), co jest związane z nadprodukcją androgenów,
- przyrost masy ciała,
- zaburzenia cyklu miesięcznego, wydatnie utrudniające zajście w ciążę;
- rak jajnika, jeden z najczęściej występujących nowotworów kobiecych, złośliwy, często wykrywany w późnym stadium zaawansowania, wiążący się ze złymi rokowaniami. Chorobę tę leczy się chirurgicznie oraz metodami chemioterapeutycznymi, jednak efekty nie zawsze są satysfakcjonujące. W przypadku pacjentek, u których raka wykryto w IV stadium, pięcioletnia przeżywalność wynosi zaledwie 25 procent.
Reklama
Niewydolność jajników
Innego typu zagadnieniem jest niedoczynność jajników, czyli ich niewydolność. Pod pojęciami tymi kryją się różne problemy zdrowotne, w tym między innymi:
- pierwotna niewydolność jajników, związana przede wszystkim z przedwczesnym wygasaniem ich czynności (ang. premature ovarian failure – POF). Zaburzenie to definiowane jest jako ustanie funkcji gonad przed 40. rokiem życia (zaprzestanie wytwarzania komórek jajowych oraz hormonów płciowych). Przyczyną tego jest jednoczesne wyczerpanie tzw. rezerwy jajnikowej (zasobu pęcherzyków zdolnych do przekształcenia się w komórki jajowe) oraz autoimmunologiczne uszkodzenie jajnika (przez własny system odpornościowy). POF warunkowany jest genetycznie i występuje u około 1 proc. kobiet. Czynnikami zwiększającymi prawdopodobieństwo są też m.in. zespół Turnera (wada genetyczna polegająca na braku lub niepełnym wykształceniu jednego z chromosomów X) czy choroba Hashimoto (atak układu immunologicznego wymierzony w tarczycę);
- wtórna niewydolność jajników, związana przede wszystkim z tzw. hipogonadyzmem hipogonadotropowym. Zaburzenie to spowodowane jest nieprawidłowym działaniem układu podwzgórze-przysadka odpowiedzialnego za homeostazę (równowagę) organizmu, a mówiąc dokładnie – nabytymi dysfunkcjami w zakresie wydzielania neurohormonu zwanego gonadoliberyną (GnRH). W efekcie dochodzi za wygasania funkcji jajników.
Reklama
Przeziębienie jajników
Częstą przypadłością jest schorzenie potocznie znane, jako przeziębienie jajników, przy czym należy wyjaśnić, że w terminologii medycznej taka jednostka chorobowa nie występuje.
W istocie chodzi o infekcję określaną mianem zapalenia przydatków, czyli narządów znajdujących się w obrębie miednicy mniejszej.Co więcej, nauka nie wyróżnia osobno stanu zapalnego samych jajników, podkreśla się bowiem, że to samo zakażenie z łatwością obejmuje też jajowody oraz więzadła macicy.
Choroba ma podłoże bakteryjne, odpowiadają za nią takie drobnoustroje, jak m.in. dwoinka rzeżączki, chlamydie, paciorkowce, gronkowce, dostające się do ustroju przede wszystkim przez pochwę, rzadziej przez naczynia chłonne oraz krew.
Czynnikami sprzyjającymi infekcji są m.in. współżycie w czasie miesiączki, poród, poronienie, założenie wkładki domacicznej, łyżeczkowanie jamy macicy.
Do typowych objawów „zapalenia jajników” należą:
- ból i podwyższona tkliwość w podbrzuszu,
- bolesność w czasie współżycia seksualnego,
- gorączka powyżej 38 stopni Celsjusza,
- nieprawidłowa wydzielina z pochwy i szyjki macicy.
Choroba może mieć przebieg ostry, ale po wyleczeniu ma tendencję do utrwalenia się postaci nawracającej. Do najczęstszych jej powikłań należą zrosty. W skrajnych przypadkach konsekwencją jest zakażenie ogólnoustrojowe.
W terapii stosuje się przede wszystkim antybiotyki – aby lekarz mógł dobrać najskuteczniejsze, warto jest wykonać badania bakteriologiczne w celu ustalenia, który szczep odpowiada za infekcję. Doraźnie pacjentki mogą przyjmować też leki przeciwbólowe. Tak zwane „domowe sposoby” nie są uznawane za skuteczne i nie mogą stanowić podstawy leczenia.
Torbiele jajników
Duży niepokój wśród pacjentek budzi rozpoznanie torbieli na jajniku. Są to niewielkie pęcherze, zazwyczaj wypełnione wodą. W większości przypadków nie są groźne, niemniej mogą wykazywać tendencję do nowotworzenia, stanowiąc zaczątek raka. Tego typu zmiany należy poddawać szczegółowej diagnostyce.
Przyczyną torbieli jajnika są zaburzenia hormonalne powodujące nieprawidłowy przebieg owulacji. De facto są to przetrwałe pęcherzyki Graafa, które w połowie cyklu miesięcznego powinny pękać, uwalniając komórkę jajową. Jeśli tak się nie dzieje, powstają torbiele zwane prostymi.
Inną odmianą są bąble powstałe wskutek naciekania ciałka żółtego, czyli przekształconego pęcherzyka Graafa. Przyczyną jest zbyt duże stężenie progesteronu po zakończeniu owulacji. Dla odmiany torbiel krwotoczna stanowi rezultat uszkodzenia naczyń przez pękający pęcherzyk.
Jest też torbiel czekoladowa, o charakterystycznej ciemnej barwie, związana z rozwojem endometriozy (zaburzenie polegające na pojawieniu się komórek śluzówki macicy poza jamą tego narządu, także będące bardzo częstą przyczyną niepłodności).
Usunięcie jajników
Istnieją sytuacje, w których wskazane lub niezbędne jest usunięcie jajników. Tak zwaną owariektomię wykonuje się przede wszystkim u pacjentek chorych na raka tego organu, ewentualnie w przypadku stwierdzenia bardzo dużej torbieli.
Niekiedy też wycięcie jajników (razem z jajowodami) ma charakter profilaktyczny. Zabieg ten nazywa się adneksektomią i jest wykonywany u kobiet obciążonych dziedzicznie mutacją genu BRCA1/2, predestynującą do zachorowania na nowotwór.
Operację przeważnie wykonuje się w młodym wieku. Usunięcie jajników jest wskazane po urodzeniu wszystkich zaplanowanych dzieci.
Należy pamiętać, że usunięcie jednego jajnika nie zamyka drogi do posiadania potomstwa, jeśli tylko druga z gonad poprawnie sprawuje swoje funkcje. Wycięcie obu uniemożliwia naturalne zapłodnienie, ponieważ zaburzona zostaje też gospodarka hormonalna.
