Reklama
Czym jest potas i jakie pełni funkcje w organizmie?
Potas jest pierwiastkiem, którego symbol chemiczny to K, a masa atomowa wynosi 39. Jakie ma właściwości?
- Jest bardzo miękkim metalem, który można kroić niczym ser.
- Jest bardzo aktywnym pierwiastkiem - w kontakcie z wodą i powietrzem może się zapalić.
- Świeci podczas powolnego utleniania tlenem atmosferycznym.
- Barwi płomień na kolor różowo-fioletowy.
Wchodzi w skład nadmanganian potasu, który jest ważnym odczynnikiem chemicznym o właściwościach bakterio- i grzybobójczych i bywa używany do przemywania ran i owrzodzeń.
Potas jest najważniejszym kationem wewnątrzkomórkowym i jednym z ważniejszych elektrolitów. Tworzy jony o dodatnim ładunku.
Potas w organizmie odpowiada za:
- regulację ciśnienia krwi,
- regulację gospodarki wodno-elektrolitowej organizmu,
- utrzymanie równowagi kwasowo-zasadowej,
- działanie pompy jonowej sodowo-potasowej (która pompuje potas do komórki, a sód przenosi poza komórkę),
- regulację pH wewnątrz komórek oraz ciśnienia osmotycznego,
- aktywację enzymów komórkowych,
- udział w metabolizmie węglowodanów i białek,
- wydzielanie insuliny,
- udział w produkcji ATP w mitochondriach,
- kontrolę skurczów i pracy mięśni,
- tworzenie potencjału spoczynkowego i czynnościowego błony komórkowej neuronów - udział w przewodzeniu impulsów nerwowych.
Reklama
Normy potasu we krwi - jakie są prawidłowe wartości?
Stężenie potasu w surowicy krwi stanowi najbardziej wiarygodne odzwierciedlenie ogólnoustrojowej gospodarki potasowej.
Wyniki badania surowicy krwi mogą odzwierciedlać niedobór potasu w ustroju.
Norma potasu we krwi waha się w zakresie 3,5-5,5 mmol/l i jest taka sama dla dorosłych, dzieci i osób starszych.
Utrata nawet 1% puli potasu z organizmu jest istotnym naruszeniem równowagi potasowej.
- < 4 mmol/l - prawdopodobne, że wewnątrzkomórkowe zasoby potasu są naruszone;
- 3 mmol/l - niedobór potasu w ustroju wynosi około 150 mmol;
- 2,5 mmol/l - niedobór potasu w ustroju wynosi około 300 mmol;
- 2 mmol/l - niedobór potasu w ustroju wynosi około 450 mmol.
Utrzymanie prawidłowego poziomu potasu jest bardzo ważne dla zdrowia, ponieważ może uchronić nawet przed śmiercią. U pacjentów z zaburzeniami rytmu serca lub z nadciśnieniem potas we krwi nie powinien spadać poniżej 4,0 mmol/l, a jego kontrola powinna być obligatoryjna.
Normy potasu we krwi w pewnych sytuacjach powinny być nieco wyższe i mieścić się w zakresie 4,5-5,5 mmol/l. Jest to ważne u pacjentów:
- z niewydolnością serca,
- w ostrym zawale serca.
Kiedy może wystąpić niedobór potasu?
Stany niedoboru potasu występują częściej niż nadmiaru tego pierwiastka. Może doprowadzić to do groźnej dla życia hipokaliemii (poniżej 3,5 mmol/l). Rozpoznanie tego niebezpiecznego stanu wymaga potwierdzenia przez co najmniej 2 oznaczenia stężenia potasu w osoczu krwi.
Niski potas w surowicy krwi odzwierciedla obniżenie jego całkowitych zasobów ogólnoustrojowych. Ponieważ hipokaliemia może stanowić stan potencjalnego zagrożenia życia, u każdego pacjenta należy dążyć do wyrównania niedoborów potasu.
Niski poziom potasu wynika z:
- nieprawidłowej diety:
- dieta uboga w potas,
- nadmiar sodu,
- niedobór magnezu;
- stosowania leków
- moczopędnych (z wyjątkiem oszczędzających potas),
- przeczyszczających,
- glikokortykosteroidów,
- mineralokortykosteroidów (np. hydrokortyzon),
- aminoglikozydów,
- cisplatyny,
- teofiliny;
- nadmiernej utraty przez:
- przewód pokarmowy podczas wymiotów i biegunek,
- skórę (nadmierna potliwość, rany i oparzenia),
- nerki z moczem;
- zaburzeń wchłaniania w jelitach;
- wysiłku;
- stosowania lukrecji;
- niektórych chorób (m.in. hiperkortyzolizm, hiperaldosteronizm, niewydolność serca, marskość wątroby, naczyniowo-nerkowe nadciśnienie tętnicze, niedokrwistość złośliwa);
- niedoboru insuliny w cukrzycy;
- zespołów uwarunkowanych genetycznie;
- niewydolności nerek.
Gdy potas spada poniżej normy może być przyczyną zaburzeń rytmu serca, a w konsekwencji doprowadzić do migotania komór.
Zmiany stężenia potasu w organizmie człowieka wymagają szczególnej uwagi i obserwacji w celu zapobiegania hipokaliemii u osób:
- z zaburzeniami rytmu serca,
- z chorobą niedokrwienną serca,
- z przewlekłą niewydolnością serca,
- po zawale,
- z nadciśnieniem tętniczym,
- z cukrzycą,
- z niewydolnością nerek,
- zagrożonych udarem mózgu.
Kiedy nadmiar potasu jest niebezpieczny?
Podwyższony potas może prowadzić do zaburzeń przewodzenia, bradykardii i zatrzymania akcji serca. Hiperkaliemia (K > 5,0 mmol/l) jest jednym z najczęstszych zaburzeń równowagi elektrolitowej, powiązanym z zatrzymaniem krążenia.
Nadmiar potasu może stanowić stan zagrożenia życia. Przyczyny wysokiego potasu w osoczu krwi to:
- nadmierna podaż potasu:
- z pokarmami,
- nadmierna suplementacja potasu
- zmniejszenie wydalania potasu przez nerki:
- ostra i przewlekła niewydolność nerek,
- czynnościowe zaburzenia wydalania potasu (niedoczynność kory nadnerczy, hipoaldosteronizm)
- zmniejszenie objętości krwi krążącej,
- zaburzenia genetyczne,
- leki:
- moczopędne oszczędzające potas (zwłaszcza spironolakton),
- inhibitory konwertazy angiotensyny (np. perindopril),
- sartany (np. telmisartan),
- leki β-adrenolityczne (szczególnie propranolol),
- NLPZ,
- digoksyna,
- trimetoprim.
Dalszą część artykułu znajdziesz pod sekcją "Pytania do eksperta"
Reklama
Źródła potasu. W czym jest go najwięcej?
Naturalne źródła potasu w diecie:
- ryby (śledzie, węgorz, sardynki, łosoś, szproty w oleju i w sosie),
- mięso (wieprzowina, baranina, kaczka, gęś, salceson, konserwy),
- koncentraty spożywcze,
- kasze,
- pełnoziarniste produkty zbożowe,
- nasiona,
- orzechy,
- kakao, czekolada,
- chałwa,
- rodzynki,
- makowiec, marcepan,
- grzyby świeże i suszone (z wyjątkiem maślaków i rydzów),
- owoce suszone,
- banany, agrest, brzoskwinie, grejpfrut, melony, morele, porzeczki, śliwki, winogrona, wiśnie
- warzywa (szczególnie pomidory, ale również bakłażan, bób, brukselka, buraki, chrzan, cukinia, czosnek, fasola, kapusta biała i czerwona, koperek, nać pietruszki, rzepa, szczypior, szpinak, nasiona roślin strączkowych, ziemniaki),
- mleko skondensowane, mleko w proszku.
Produktem bogatym w potas jest jodowana sól kuchenna o obniżonej zawartości sodu, powstała w trosce o układ krążenia.
Dobowe zapotrzebowanie na potas wynosi 40-100 mmol, czyli 1,8-2,5g, natomiast u osób z chorobami sercowo-naczyniowymi z prawidłową funkcją nerek dzienna dawka potasu jest wyższa i została ustalona na poziomie 4,7 g/dobę (120 mmol/d).
Aby uzupełnić potas w organizmie, należy stosować odpowiednią dietę. Może to prowadzić do spożywania dużych ilości pokarmów bogatych w ten pierwiastek, co stwarza ryzyko nadmiernego spożycia kalorii. Dlatego u osób zagrożonych nadmierną utratą potasu wskazane jest przyjmowanie leków i suplementów z tym pierwiastkiem.
Produkty ubogie w potas:
- pieczywo jasne, pszenne, razowe bez ziaren,
- kasza manna, pszenna,
- ryż,
- makaron,
- świeże mleko, chudy kefir, jogurt, świeże masło, śmietana,
- chude sery,
- jaja,
- chude mięso i chude wędliny,
- chude ryby (dorsz, sandacz, szczupak, lin, karaś, leszcz),
- jabłka, truskawki, surowe owoce,
- dżem, miód, galaretki, herbatniki, biszkopty, kruche ciasta domowe.
Reklama
Badanie poziomu potasu
Badanie poziomu potasu może odbyć się na czczo (w przypadku, gdy łączy się z innymi badaniami krwi) albo po posiłku.
U pacjentów z chorobami sercowo-naczyniowymi badanie stężenia potasu w surowicy krwi należy wykonywać co 6 miesięcy, ale u osób z tendencją do hipokaliemii badanie to powinno się wykonywać co 2 miesiące. Potas w surowicy należy oznaczyć po każdej zmianie leków wpływających na gospodarkę tego elektrolitu.
Najczęstszym badaniem jest pomiar stężenia jonu potasu w osoczu krwi obwodowej. Oznaczanie poziomu potasu we krwi jest niedoskonałym miernikiem gospodarki potasowej w organizmie, ponieważ większość jonów potasowych znajduje się wewnątrz komórek.
W celu właściwej diagnostyki potasu należy zmierzyć dobowe wydalanie tego pierwiastka oraz osmolalność osocza i moczu. Oceniając zawartość potasu w organizmie, powinno przeprowadzić się również badanie sodu i chlorków w osoczu, stężenie kreatyniny (opisujące funkcję nerek) i równowagę kwasowo-zasadową. Należy też wykonać dobową zbiórkę moczu i ocenić dobowe wydalanie potasu w moczu.
Ten zestaw badań pozwala ustalić przyczynę zaburzeń i skutecznie leczyć chorych. Jednak takie badania wykonuje się rzadko u lekarza rodzinnego. Oznaczanie potasu w moczu przeprowadza się w celu określenia przyczyny podwyższenia lub obniżenia poziomu potasu i ustalenia, czy wahania poziomu tego pierwiastka wynikają z zaburzeń nerek czy z przyczyn pozanerkowych. Podwyższony poziom potasu w moczu może świadczyć o chorobie nerek i nadmiernej podaży tego pierwiastka w diecie.
Podstawowym badaniem oceniającym potas we krwi pozostają pomiary jego stężeń w osoczu. Lekarz może zlecić wykonanie takiego badania u pacjentów przyjmujących leki wpływające na gospodarkę potasową i chorych z nadciśnieniem tętniczym, zaburzeniami rytmu serca i niewydolnością serca. Jest ono proste, łatwo dostępne, mało obciążające i niedrogie. Jednak morfologię uwzględniającą ocenę potasu rzadko zaleca się w praktyce.
Reklama
Potas w suplementach
Suplementacja potasu może być zalecana przez lekarza, gdy pacjent:
- stosuje leki moczopędne (np. furosemid, torasemid, indapamid, diuramid), glikokortykosteroidy, cisplatynę;
- cierpi na choroby, którym towarzyszy nadmierna utrata potasu.
Suplementację potasu należy zawsze skonsultować z lekarzem, ze względu na możliwe działania niepożądane i ryzyko wystąpienia hiperkaliemii u niektórych osób. Powinno się najpierw oznaczyć poziom potasu w surowicy krwi w laboratorium.
Chlorek potasu jest najlepiej przyswajalną solą tego pierwiastka. Poza tym potas tworzy sole z siarczanami, tlenkami, węglanami, glukonianami, cytrynianami i fumaranami.
Większość leków zawierających potas dostępnych na rynku polskim należy do kategorii Rp., czyli leków wydawanych na receptę z przepisu lekarza. Są to:
- tabletki o przedłużonym uwalnianiu, zawierające chlorek potasu,
- kapsułki z chlorkiem potasu o przedłużonym uwalnianiu,
- potas musujący w saszetkach (w formie cytrynianu i wodorowęglanu).
W aptekach potas jest dostępny także jako suplement diety w postaci:
- tabletek musujących,
- mikrokapsułek o przedłużonym uwalnianiu w otoczce żelatynowej (chlorek potasu),
- tabletek.
Niedoborowi potasu często towarzyszy niedobór magnezu, dlatego warto przyjmować magnez z potasem. W aptekach bez recepty można otrzymać wodoroasparaginian potas jako lek w formie tabletek w połączeniu z magnezem.
Przyjmowanie potasu w postaci tabletek zwiększa ryzyko owrzodzenia błony śluzowej przewodu pokarmowego. Preparaty potasu podawane w postaci mikrokapsułek mają najmniejszy wpływ na to działanie niepożądane.
Na korzyść przyjmowania gotowych preparatów z potasem mogą przemawiać badanie przeprowadzone przez Miller w 2012 roku, w którym polecono jeść maksymalnie 2 banany (które stanowią bogate źródło tego pierwiastka) przed ćwiczeniami fizycznymi w celu zapobiegania wystąpienia skurczy. Różnice stężeń potasu przed wysiłkiem i po godzinie ćwiczeń były minimalne. Stąd wniosek, że aby szybko uzupełnić stężenie tego pierwiastka, powinno się przyjmować gotowe preparaty zawierające duże dawki potasu w dobrze przyswajalnej formie.
Reklama
Wpływ potasu na różne aspekty zdrowia
Potas hamuje produkcję wolnych rodników, a więc hamuje stres oksydacyjny, który leży u podstaw wielu chorób cywilizacyjnych. Wyniki licznych badań wskazują, że potas korzystnie wpływa na:
- serce,
- ciśnienie,
- nerki,
- kości,
- mięśnie,
- nerwy,
- wydzielanie insuliny,
- gospodarkę wapniową,
- skurcze.
Wzrost spożycia potasu o 1,64 g/dobę zmniejsza ryzyko udaru mózgu o 21%, natomiast zwiększenie dziennego spożycia potasu o 10 mmol wiąże się ze zmniejszeniem śmiertelności związanej z udarem w ciągu 12 lat o 40%.
Suplementacja potasu zapobiega rozwojowi chorób o podłożu autoimmunologicznym i zapalnym.
Potas przyjmowany w dawce 6000 mg dziennie przez 28 dni zmniejsza intensywność bólu związanego z reumatoidalnym zapaleniem stawów o 33%, co wynika ze zwiększenia wydzielania kortyzolu.
Dieta bogata w potas pomaga na kości, poprawia ich gęstość mineralną, zwiększa masę kostną i zapobiega osteoporozie. Omawiany pierwiastek jest potrzebny do utrzymania właściwego poziomu wapnia w organizmie.
- Odgrywa ważną rolę w regulacji ciśnienia krwi.
U chorych z nadciśnieniem tętniczym obserwuje się niskie stężenie potasu, magnezu i wapnia w surowicy krwi i w tkankach, a podwyższone stężenie sodu. Zwiększone spożywanie potasu wywiera działanie hipotensyjne związane z:
- większym wydalaniem sodu wraz z moczem,
- poprawą reakcji baroreceptorów tętniczych,
- bezpośrednim rozszerzeniem naczyń,
- zmniejszeniem wrażliwości serca na katecholaminy i angiotensynę II.
Niska podaż potasu powoduje wzrost ciśnienia skurczowego rzędu 5 mmHg.
Metaanaliza oparta na 33 badaniach klinicznych z udziałem 2609 pacjentów wykazała, że doustna suplementacja potasu w dawce 60-120 mmol/dobę obniża wartość tętniczego ciśnienia skurczowego i rozkurczowego odpowiednio o 4,4 i 2,5 mmHg u pacjentów z nadciśnieniem oraz u 1,8 i 1,0 mmHg u osób bez nadciśnienia.
- Wpływ potasu na pracę serca
Prawidłowe stężenie potasu wywiera ochronny wpływ na choroby układu sercowo-naczyniowego, co zmniejsza ryzyko zgonu. Wysokie zewnątrzkomórkowe stężenie potasu zmniejsza agregację płytek krwi i hamuje tworzenie zakrzepów w naczyniach. Prawidłowe stężenie potasu zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia migotania komór. W populacji pacjentów ze stężeniem potasu powyżej 4,6 mmol/l nie stwierdzono żadnego przypadku wystąpienia arytmii komorowej.
Pacjenci leczeni diuretykami nieoszczędzającymi potasu wykazywali większe ryzyko nagłej śmierci sercowej, dlatego suplementacja potasu w przypadku takich osób jest szczególnie ważna. Niedobór potasu wiąże się z upośledzeniem relaksacji lewej komory serca. Zbyt niskie spożycie potasu może zwiększać ryzyko choroby niedokrwiennej serca i zawału.
- Wpływ potasu na choroby nerek
Niedobory potasu powodują funkcjonalne i strukturalne zmiany nerek, śródmiąższowe zapalenie nerek i tworzeni się torbieli. Niedobór tego pierwiastka może doprowadzić do nefropatii hipokaliemicznej, czyli sytuacji w której dochodzi do wydalania moczu w ilości 3 l na dobę w wyniku upośledzonego zagęszczania moczu spowodowanego obniżeniem stężenia potasu. Suplementacja potasu może zmniejszyć stan zapalny nerek, prowadząc do regresji przewlekłej choroby nerek.
Przy niedoborach omawianego pierwiastka może wzrastać ryzyko rozwoju kamicy nerkowej. Cytrynian potasu zmniejsza wielkość kamieni i objawy kamicy nerkowej.
U osób, u których obserwuje się przewlekłą niewydolność nerek (GFR < 60 ml/min/1,73 m2) ilość spożywanego potasu powinna być zmniejszona ze względu na ryzyko hiperkaliemii. Nerki są głównym regulatorem równowagi potasu, który może je nadmiernie obciążać.
- Wpływ potasu na cukrzycę
Potas poprawia tolerancję glukozy i pobudza wydzielanie insuliny z komórek trzustki. Niskie spożycie potasu może sprzyjać rozwojowi insulinooporności i cukrzycy typu 2. Wyższe spożycie potasu zmniejsza ryzyko zespołu metabolicznego.
- Rola potasu w funkcjonowaniu układu mięśniowego
Największe stężenie potasu występuje w mięśniach szkieletowych. Ten pierwiastek wspiera budowanie mięśni. Potas uczestniczy w prawidłowym skurczu mięśni, przekazywaniu impulsów nerwowych i pracy serca. Przyjmowanie potasu może zapobiegać występowaniu bolesnych skurczy mięśniowych i drżenia mięśni.
- Rola potasu w funkcjonowaniu układu nerwowego
Właściwy poziom potasu ma pozytywny wpływ na funkcjonowanie całego układu nerwowego. Chroni przed uczuciem osłabienia i mrowieniem. Stres powoduje utratę potasu z organizmu, a w konsekwencji rozwijanie się nadpobudliwości nerwowej i nerwicy. Zaobserwowano niższe stężenia potasu u osób cierpiących na depresję i stany lękowe.
