Antykoncepcja

Antykoncepcja - rodzaje, metody, skuteczność

Antykoncepcja (łac. anti conceptio – przeciw poczęciu) oznacza działania zapobiegające zapłodnieniu. O skuteczności antykoncepcji świadczy indeks Pearla, który definiowany jest ilością ciąż na 100 kobiet stosujących określoną metodę antykoncepcyjną przez 1 rok. Im niższy indeks Pearla, tym dana metoda jest skuteczniejsza. W przypadku współżycia bez zabezpieczenia indeks Pearla wynosi 85 (na 100 kobiet 85 zajdzie w ciążę w przeciągu 1 roku). Indeks Pearla dla danej metody wyznaczany jest w oparciu o analizę około 14 000 cykli miesiączkowych (roczna obserwacja około 1200 kobiet).

Nie istnieje metoda antykoncepcyjna, która w 100% zabezpiecza przed ciążą. Każda opisana niżej metoda ma swoje wady i zalety, może powodować działania niepożądane i przynosić dodatkowe korzyści. Oceniając daną metodę antykoncepcyjną należy brać pod uwagę następujące kryteria:

• skuteczność,
• odwracalność działania antykoncepcyjnego,
• bezpieczeństwo stosowania,
• akceptację, tolerancję (zgodność ze światopoglądem partnerów),
• korzyści pozaantykoncepcyjne.

Antykoncepcja - metody

Poniżej znajduje się krótki przegląda dostępnych w Polsce metod antykoncepcyjnych.Polegają na stosowaniu ogólnoustrojowym hormonów.

Preparaty hormonalne mogą być podawane w postaci:

• tabletek,
• plastrów,
• iniekcji domięśniowych (forma depo),
• pierścienia dopochwowego
• wkładki domacicznej.

W antykoncepcji hormonalnej znalazły zastosowanie estrogeny (etynyloestradiol i walerianian estradiolu) oraz progestageny (II generacji: lewonorgestrel, noretisteron, III generacji: dezogestrel, gestoden, norgestymat, norelgestromin, dienogest, drospirenon).

• Estrogeny hamują wydzielanie przez przysadkę FSH, zapobiegają dojrzewaniu pęcherzyka dominującego w jajniku oraz stabilizują endometrium.
• Progestageny hamują wydzielanie przez przysadkę LH, zapobiegają wystąpieniu owulacji, zwiększają gęstość śluzu szyjkowego, przez co zmniejszają jego przepuszczalność dla plemników.

Antykoncepcję hormonalną można podzielić na preparaty, które zawierają estrogen i progestagen (dwuskładnikowe tabletki antykoncepcyjne, plastry, pierścień dopochwowy) oraz preparaty zawierające wyłącznie progestagen (tzw. mini pigułki, iniekcje domięśniowe, wkładki wewnątrzmaciczne).

Dwuskładnikowe tabletki antykoncepcyjne dzielą się na:

• Jednofazowe. Dawka obu hormonów w każdej tabletce jest taka sama. Preparaty jednofazowe są najczęściej stosowanymi tabletkami antykoncepcyjnymi. Indeks Pearla wynosi 0,0-0,3.
• Dwufazowe. Dawka obu hormonów jest zmienna w dwóch częściach opakowania. Obecnie preparaty te są bardzo rzadko stosowane.
• Trójfazowe. Dawka obu hormonów jest zmienna w trzech częściach opakowania. Naśladują naturalny cykl menstruacyjny z przewagą progestagenów w drugiej części cyklu. Indeks Pearla wynosi 0,2-2. Tego typu preparaty są polecane kobietom, które ze względu na działania uboczne nie mogą stosować preparatów jednofazowych oraz kobietom w okresie okołomenopauzalnym, u których występują nieregularne cykle miesiączkowe. Nieco mniejsza skuteczność w zapobieganiu ciąży (wyższy indeks Pearla) wynika z konieczności skrupulatnego przestrzegania kolejności w jakiej zażywa się tabletki i większego ryzyka popełnienia błędu w czasie stosowania tabletek.

Antykoncepcja - tabletki

Większość opakowań doustnych środków antykoncepcyjnych zawiera 21 tabletek. Po skończeniu opakowania należy zrobić 7 dniową przerwę, w trakcie której występuje krwawienie z odstawienia. Następnie 8 dnia należy rozpocząć zażywanie tabletek z kolejnego opakowania.

Obecnie dostępne są w Polsce preparaty, które zawierają 28 tabletek, przy czym ostatnie tabletki z blistra nie zawierają substancji czynnych. Tego typu leki należy zażywać bez robienia przerw (płynnie przechodzi się z jednego opakowania do drugiego, krwawienie występuje zwykle w trakcie zażywania tabletek placebo). Dzięki temu zapobiega się błędom, wynikającym z zapominania o przyjęciu tabletki po zakończeniu 7 dniowej przerwy.

Zazwyczaj przyjmowanie tabletek antykoncepcyjnych należy rozpocząć w pierwszym dniu cyklu (pierwszy dzień trwania miesiączki), możliwe jest również rozpoczęcie stosowania leku pomiędzy 2 -5 dniem cyklu, jednak wtedy przez tydzień należy stosować dodatkowe środki antykoncepcyjne (np. prezerwatywy).Antykoncepcja - plastry

Opakowanie plastrów antykoncepcyjnych zawiera 3 plastry. Pierwszy plaster należy nakleić w pierwszym dniu cyklu na suchą, nieuszkodzoną i nieowłosioną skórę (np. na brzuch, pośladki, zewnętrzną część ramienia, nie wolno przyklejać na piersiach!). 8 i 15 dnia należy zdjąć stary plaster i przykleić nowy. Po usunięciu ostatniego plastra następuje 7 dniowa przerwa (plastra nie nakleja się), następnie należy przykleić plaster z nowego opakowania. Indeks Pearla wynosi 0,6 -0,9.

Antykoncepcja - pierścień dopochwowy

Pierścień dopochwowy jest zakładany samodzielnie przez kobietę pierwszego dnia cyklu. Pozostaje w pochwie przez 21 dni, następnie należy go usunąć i zrobić 7 dniową przerwę, w trakcie której występuje krwawienie z odstawienia. 8 dnia należy umieścić w pochwie kolejny pierścień. Pierścień ma średnicę 5 cm, nie ma znaczenia w którym miejscu pochwy się znajduje. Indeks Pearla wynosi 0,65.

Antykoncepcja - minipigułki

Minipigułki to leki, które zawierają wyłącznie progestagen. Preparaty te są stosowane u kobiet karmiących piersią oraz u kobiet po 35. roku życia, które palą papierosy. Minusem stosowania minipigułki jest konieczność przyjmowania tabletki każdego dnia o tej samej porze (możliwe odstępstwo od ustalonej pory przyjęcia wynosi 3 godziny). Jedno opakowanie zawiera 28 tabletek, po skończeniu blistra rozpoczyna się przyjmowanie leku z kolejnego opakowania (nie robi się przerwy między nimi). W trakcie stosowania minipigułki mogą wystąpić nieregularne krwawienia z macicy lub brak krwawienia. Indeks Pearla wynosi 0,5-1,0.Antykoncepcja - zastrzyki

Zastrzyki progestagenu podaje się domięśniowo co 3 miesiące rozpoczynając 5 dnia cyklu lub 6 tygodni po porodzie (jeśli pacjentka karmi piersią). Ta metoda również jest polecana kobietom karmiącym piersią oraz paniom po 35. roku życia, palącym papierosy. W trakcie stosowania zastrzyków mogą wystąpić nieregularne krwawienia z macicy lub brak krwawienia. Indeks Pearla wynosi 0,3. 

Antykoncepcja - wkładka domaciczna

Wkładka domaciczna zawierająca progestagen jest umieszczana w macicy przez lekarza w pierwszych dniach cyklu (w trakcie krwawienia miesiączkowego). Wkładka ma kształt litery T, S lub spirali i zawiera zbiorniczek z którego stopniowo uwalnia się hormon. Wkładkę należy wymienić po 5 latach od jej założenia. Indeks Pearla wynosi 0,6-0,8. Wkładki domaciczne nie powinny być stosowane u kobiet, które nie rodziły dzieci lub rodziły, ale planują kolejne ciąże.

Mogą zawierać jony miedzi lub kapsułkę, w której znajduje się hormon (progestagen – patrz pkt. metody hormonalne). Wkładkę w macicy (w ostatnich dniach krwawienia miesiączkowego lub około 6 tygodni po porodzie) umieszcza lekarz za pomocą specjalnego aplikatora. Nitki przyczepione do wkładki znajdują się w okolicach ujścia zewnętrznego szyjki macicy. Dzięki temu możliwa jest kontrola położenia wkładki. Działanie wkładki polega na:

• Generowaniu miejscowego stanu zapalnego w błonie śluzowej macicy. Zapłodniona komórka jajowa nie zagnieżdża się w jamie macicy. Napływające komórki zapalne mogą niszczyć plemniki i komórkę jajową.
• Uwalniane jony miedzi upośledzają ruchliwość plemników, blokują receptory dla hormonów zlokalizowane w macicy, nasilają jej skurcze i przyspieszają wydalenie komórki jajowej.
• Uwalniany progestagen zmienia skład śluzu szyjkowego (utrudnia migrację plemników) oraz hamuje owulację.

Wkładki domaciczne nie powinny być stosowane u kobiet, które nie rodziły dzieci lub rodziły, ale planują kolejne ciąże. Indeks Pearla wynosi 0,6 -0,8.

Stosowanie wkładek wewnątrzmacicznych wiąże się z możliwością wystąpienia następujących powikłań i działań niepożądanych:

• infekcji dróg rodnych,
• ciąży pozamacicznej,
• przebicia macicy (powikłanie to zdarza się zwykle w czasie zakładania wkładki),
• niepęknięcia pęcherzyka jajnikowego. U większości kobiet stosujących wkładkę wewnątrzmaciczną dochodzi do owulacji. Czasem dojrzewający pęcherzyk nie pęka (brak owulacji). Taki niepęknięty pęcherzyk może się powiększać i dawać objawy torbieli jajnika,
• obfitych i dłuższych krwawień miesiączkowych.

Antykoncepcja - metody mechaniczne

Ich działania polega na uniemożliwieniu plemnikom dotarcia do szyjki macicy i spotkania z komórką jajową. Zdecydowanie najpopularniejszym środkiem z tej grupy jest prezerwatywa, która dodatkowo chroni partnerów przed chorobami przenoszonymi drogą płciową. Indeks Pearla dla prezerwatywy wynosi 3-14. 

Pamiętaj! Przed użyciem prezerwatywy zapoznaj się z instrukcją obsługi. Znajdziesz tam informacje na temat właściwego jej użycia, czynników, które mogą osłabić jej skuteczność oraz możliwych działaniach niepożądanych.

Znacznie mniej popularne są tzw. prezerwatywy dla kobiet. Prezerwatywa dla kobiet ma kształt walca ślepo zakończonego z jednej strony. Pierścień wewnętrzny pokrywa szyjkę macicy, pierścień zewnętrzny pokrywa srom. Prezerwatywa nie zawiera lateksu (może być stosowana u osób na niego uczulonych) i zabezpiecza przed chorobami przenoszonymi drogą płciową.

Do metod mechanicznych zaliczamy również błony dopochwowe oraz kapturek naszyjkowy. Oba preparaty uniemożliwiają przenikanie plemników z pochwy do jamy macicy. Powinny pozostawać w pochwie przez minimum 8 godzin po stosunku. Indeks Pearla wynosi 6-10.

Antykoncepcja - środki plemnikobójcze

Środki plemnikobójcze w postaci:

• kremów,
• pianek,
• żeli,
• tamponów
• globulek (w Polsce dostępne są globulki oraz kremy) należy umieścić w pochwie około 20-30 min przed stosunkiem.

Preparaty te zawierają substancje uszkadzające błonę plemników. Dodatkowo niektóre z nich (nonoksynol) mają działanie wiruso-, grzybo- i rzęsistkobójcze. Jedna aplikacja środka wystarcza do jednego stosunku. Indeks Pearla wynosi 6-26. Środki plemnikobójcze mogą być stosowane razem z prezerwatywą i błoną dopochwową.

Antykoncepcja po stosunku

Jeśli podczas stosunku płciowego nie zastosowano środków antykoncepcyjnych lub stosowane środki zawiodły (np. pękła prezerwatywa, plaster antykoncepcyjny odkleił się etc.) można zastosować tzw. antykoncepcję po stosunku. W Polsce są dostępne dwa tego typu preparaty: Escapelle oraz Ellaone. 

Escapelle zawiera 1,5 mg lewonorgestrelu. Tabletkę należy przyjąć jak najszybciej, najlepiej do 12 godzin od stosunku, jednak nie później niż w ciągu 72 godzin. Działanie preparatu polega na:

• zahamowaniu owulacji (jeśli jeszcze do niej nie doszło),
• zagęszczeniu śluzu, który staje się mniej przepuszczalny dla plemników,
• uniemożliwieniu zagnieżdżenia się zapłodnionej komórce jajowej w macicy.

Kilka dni po zastosowaniu lewonorgestrelu może wystąpić krwawienie z macicy. Preparatu nie można stosować w przypadku występowania:

• ciąży,
• nadwrażliwości na jakikolwiek składnik preparatu,
• ostrych lub przewlekłych chorób wątroby,
• zaburzeń zakrzepowo–zatorowych,
• nowotworu piersi lub błony śluzowej macicy.

Ellaone zawiera 30 mg uliprystalu, który wpływa na receptor dla progesteronu (jest jego modulatorem). Działanie leku polega głównie na hamowaniu lub opóźnianiu owulacji. Tabletkę należy przyjąć w przeciągu 120 godzin (5 dni) od stosunku.

Preparatu nie można stosować w przypadku występowania:

• ciąży,
• nadwrażliwości na jakikolwiek składnik preparatu,
• ciężkiej astmy.

Po zastosowaniu Ellaone (podobnie jak w przypadku Escapelle) krwawienie miesiączkowe może wystąpić wcześniej lub później w stosunku do przewidywanej daty miesiączki. Jeśli kobieta stosuje antykoncepcję hormonalną po przyjęciu uliprystalu do czasu rozpoczęcia kolejnego cyklu, należy dodatkowo stosować mechaniczne środki antykoncepcyjne, gdyż uliprystal może osłabiać działanie hormonalnych środków antykoncepcyjnych.

Skuteczność obu preparatów w zapobieganiu ciąży jest podobna. Oba leki wydawane są na receptę.

Pamiętaj! Antykoncepcja awaryjna powinna być stosowana jedynie w wyjątkowych przypadkach! Nie można traktować jej jako podstawowej metody zapobiegającej zajściu w ciążę.W celu dokładnego zapoznania się z możliwymi działaniami niepożądanymi, przeciwwskazaniami i zasadą działania wyżej opisanych leków zapoznaj się dokładnie z ulotką dołączoną do preparatu.

Antykoncepcja naturalna

W oparciu o codzienną obserwację zmian temperatury ciała (mierzonej o stałej porze), ocenę wyglądu i konsystencji śluzu pochwowego oraz szyjki macicy tworzy się wykresy, które umożliwiają podział cyklu miesiączkowego na 3 fazy:

• faza I: względna niepłodność przedowulacyjna,
• faza II: czas płodności,
• faza III: niepłodność poowulacyjna.

W okresie płodności należy powstrzymać się od współżycia. Indeks Pearla dla metod okresowej abstynencji wynosi 1-20.

Antykoncepcja - wpływ na organizm

Hormony stosowane w celach antykoncepcyjnych wywierają wpływ na różne procesy zachodzące w naszym organizmie. Mogą powodować m.in.:

• Wzrost ciśnienia tętniczego krwi. Dotyczy to preparatów, które zawierają ≥ 0,05 mg estrogenów. Wzrost ciśnienia zwykle obserwowany jest u kobiet, które mają czynniki ryzyka wystąpienia nadciśnienia tętniczego (np. otyłość, nadciśnienie tętnicze występujące u rodziców lub rodzeństwa).
• Zwiększenie ryzyka wystąpienia zawału serca i choroby zakrzepowej. Również dotyczy preparatów, które zawierają ≥ 0,05 mg estrogenów. Ryzyko wyżej wymienionych chorób zwiększa się u kobiet powyżej 35. roku życia oraz palących papierosy.
• Zwiększenie stężenia trójglicerydów (wpływ estrogenów) oraz cholesterolu LDL - tzw. zły cholesterol i obniżenie HDL - tzw. dobry cholesterol (wpływ gestagenów). Gestageny III generacji nie wywierają niekorzystnego działania na gospodarkę tłuszczową w naszym organizmie.
• Zwiększenie oporności na insulinę i zmiana tolerancji glukozy (wpływ progestagenów). U kobiet predysponowanych może dojść do ujawnienia cukrzycy w trakcie stosowania progestagenów.
• Zmniejszenie objawów androgenizacji (łojotoku, trądziku, łysienia). Dotyczy preparatów zawierających norgestymat.
• Zmniejszenie ryzyka wystąpienia raka jajnika i raka endometrium.

Niektóre schorzenia stanowią bezwzględne przeciwwskazania do stosowania dwuskładnikowej antykoncepcji hormonalne. Zaliczamy do nich m. in.:

• Przebyty incydent zakrzepicy tętniczej lub żylnej.
• Obecność czynników ryzyka, które mogą prowadzić do wystąpienia zakrzepicy np.: otyłość – BMI > 35, nadciśnienie tętnicze > 160/100 mmHg, zaburzenia krzepnięcia występujące u pacjentki, jej rodziców lub rodzeństwa (zwłaszcza przed 45. rokiem życia), ciężka cukrzyca, palenie papierosów (>15 papierosów dziennie zwłaszcza po 35. roku życia), długotrwałe unieruchomienie, toczeń rumieniowaty, usunięcie śledziony, planowana duża operacja lub operacja kończyn (4 tygodnie przed i 2 tygodnie po zabiegu nie należy stosować antykoncepcji hormonalnej), przebywanie na dużych wysokościach (> 4 500 m n.p.m.).
• Choroba niedokrwienna serca
• Wady zastawkowe serca, zaburzenia rytmu serca
• Przebyty krwotok mózgowy
• Ciężkie choroby wątroby (np. nowotwór, niewydolność, kamica żółciowa - dotyczy preparatów doustnych)
• Nowotwór piersi lub błony śluzowej macicy (obecnie lub w przeszłości)

Oczywiście antykoncepcja hormonalna jest przeciwwskazana, jeśli kobieta jest lub podejrzewa, że może być w ciąży.

Antykoncepcja - wizyta u lekarza

Przed przepisaniem recepty na hormonalne preparaty antykoncepcyjne lekarz powinien zebrać dokładny wywiad i zbadać pacjentkę (istotny jest również pomiar ciśnienia tętniczego krwi). U kobiet, które miesiączkują regularnie i nie prezentują objawów zaburzeń endokrynologicznych nie ma konieczności wykonywania badań hormonalnych.

W Polsce 3 preparaty antykoncepcyjne (Microgynon 21, Rigevidon oraz Stediril) są refundowana przez NFZ.

Pamiętaj!

W celu dokładnego zapoznania się z:

• możliwymi działaniami niepożądanymi,
• postępowaniem w przypadku nie przyjęcia tabletki lub wystąpienia wymiotów bądź biegunki po jej zażyciu,
• listą substancji, które mogą osłabiać działanie antykoncepcyjne,
• przeczytaj dokładnie ulotkę dołączoną do preparatu antykoncepcyjnego, który zamierzasz stosować!