Komórki macierzyste - czym są i na czym polega terapia z ich wykorzystaniem?

Reklama

Czym są komórki macierzyste?

Komórki macierzyste odgrywają fundamentalną rolę w rozwoju organizmu oraz są kluczowe dla utrzymania jego równowagi. Są to komórki pierwotne i niewyspecjalizowane. Nie są do nich przypisane żadne konkretne funkcje.

Mają jednak dwie cechy, które wyróżniają je na tle innych i które stanowią o ich wyjątkowości:

• wysoki potencjał do samoodnowy - dzieląc się i tworząc swoje kopie mogą w nieskończoność namnażać się i odbudowywać swoją pulę;
• zdolność wielokierunkowego różnicowania - dzięki temu przekształcają się w komórki wyspecjalizowane, na przykład krwi, mięśni, skóry etc.

Szczególnie istotna z punktu medycyny jest druga umiejętność. Przybierając różne „kostiumy”, komórki macierzyste mogą być aktywnie włączane w procesy regeneracji licznych narządów. Z powodzeniem zastępują bowiem martwe, zniszczone albo chore komórki poszczególnych tkanek – zajmują ich miejsce i przejmują specyficzne funkcje.

Określenie „komórki macierzyste” najprawdopodobniej zostało użyte po raz pierwszy już w roku 1868, a jego autorem był niemiecki biolog i filozof Ernst Haeckel. Zakładał on, że wszystkie organizmy żywe muszą się wywodzić od jednokomórkowych protoplastów.

Jego dociekania miały jednak charakter głównie dedukcyjny i niezwiązany z medycyną. Zdecydowanie większe zasługi na tym polu ma berliński naukowiec Artur Pappenheim, uznawany za jednego z ojców hematologii, który obserwując czerwone i białe krwinki doszedł w 1896 r. do wniosku, że wszystkie one pochodzą od wspólnego niezróżnicowanego „przodka”.

Natomiast w roku 1932 Florence Sabin udowodniła, że krwiotwórcze komórki macierzyste znajdują się w szpiku kostnym.

Kolejne odkrycia czynione na przestrzeni dziesięcioleci pozwoliły na wykorzystanie komórek macierzystych w medycynie, z początku ograniczone, dziś coraz szersze. Nieustannie są odkrywane nowe możliwości i wiele wskazuje na to, że przyszłość przyniesie kolejne postępy – bez wątpienia jest to jeden z najbardziej obiecujących kierunków badań.

Reklama

Rodzaje komórek macierzystych

Zdolność komórek macierzystych do transformacji jest zmienna. Co do zasady, maleje ona i zawęża się w kolejnych stadiach rozwoju organizmu. Znajduje to odzwierciedlenie w naukowych klasyfikacjach.

Ze względu na potencjał do różnicowania się, wyróżnić można cztery rodzaje komórek macierzystych:

• totipotencjalne – zalicza się do nich zygota (komórka powstała w wyniku zapłodnienia) oraz pierwsze komórki zarodka. Cechuje je wybitnie wysoki potencjał różnicowania. Stanowią praźródło wszystkich typów komórek. Umożliwiają rozwój nowego organizmu oraz otaczających go struktur pozazarodkowych (łożysko, błony płodowe);
• pluripotencjalne – mają nieco mniejszą zdolność transformacji. Powstają z nich wszystkie typy komórek nowego organizmu, ale już nie komórki pozazarodkowe;
• multipotencjalne – przekształcają się w komórki kilku typów, ale wywodzące się w jednego określonego listka zarodkowego, a więc ektodermy (rozwija się z niej m.in. skóra i układ nerwowy), entodermy (układ pokarmowy, płuca, pęcherz moczowy, tarczyca, gruczoł krokowego) lub mezodermy (układ wydalniczy);
• unipotencjalne – różnicują się wyłącznie do jednego konkretnego typu komórek.

Komórki macierzyste dzieli się też ze względu na pochodzenie, przy czym klasyfikacja ta w dużej mierze nakłada się na wyżej przedstawioną. Istnieją zatem komórki:

• zarodkowe (embrionalne) -  jak sama nazwa wskazuje, są to komórki zarodka: totipotencjalne lub pluripotencjalne;
• somatyczne (dorosłe) – znajdują się w tkankach dojrzałych organizmów i mają charakter multipotencjalny lub unipotencjalny.

Wspomnieć można, że wedle niektórych rygorystycznych definicji, prawdziwymi komórkami macierzystymi są tylko te, które mają zdolność różnicowania do wszystkich innych typów (a więc de facto zarodkowe). Pozostałe zaś definiuje się w takim ujęciu jako komórki progenitorowe.

W medycznej terminologii można się też spotkać z określeniami odnoszącymi do konkretnych funkcji i struktur. Są więc na przykład komórki macierzyste:

• krwiotwórcze (hematopoetyczne), dające początek komórkom krwi;
• mezenchymalne, z których mogą powstawać tkanki kości, chrząstki i tłuszczu;
• neuralne – przekształcają się w komórki układu nerwowego
• naskórka – umożliwiają regenerację zewnętrznych powłok ciała

Reklama

Pobieranie komórek macierzystych. Skąd i w jaki sposób?

Komórki macierzyste przeznaczone do zastosowań leczniczych pobiera się najczęściej z krwi pępowinowej, krwi obwodowej lub szpiku kostnego, a także z tkanek tłuszczowych. 

Przez długie lata komórki pozyskiwano przede wszystkim ze szpiku talerza kości biodrowej, który jest ich bogatym rezerwuarem. Zaletą tej metody możliwość pobrania w każdym dowolnym momencie życia.

Niewątpliwą wadą jest natomiast konieczność znalezienia dawcy, co jest bardzo trudne ze względu na konieczność uzyskania wysokiej zgodności tkankowej między dawcą a biorca.

Poza tym dla wielu potencjalnych dawców odstraszająca jest inwazyjność zabiegu, który musi być wykonywany w znieczuleniu ogólnym. Procedura polega na wkłuciu się w kość i zasysaniu szpiku z krwią.

Współcześnie częściej praktykuje się pozyskiwanie komórek macierzystych z krwi obwodowej.

Ponieważ na co dzień ich ilość w krwi jest nieznaczna, wymaga to wcześniejszego podania tzw. czynnika wzrostu w kilku zastrzykach (może to powodować przejściowe skutki uboczne przypominające symptomy grypy). Sam zabieg trwa kilka godzin i polega na przetoczeniu krwi przez specjalną maszynę odseparowującą komórki, po uprzednim założeniu „wyjścia” na jedno przedramię i „wejścia” na drugie.

Można też pozyskać komórki macierzyste z krwi pępowinowej. Pobiera się je z łożyska i pępowiny, a po wyizolowaniu przechowuje w specjalnych bankach. Wadą tej metody jest to, że można ją zastosować tylko w jednym momencie - przy porodzie.

Długa jednak jest lista zalet. Komórki z pępowiny noworodka są zazwyczaj skuteczniejsze w różnych terapiach niż te pobrane od osób dorosłych. Co więcej, w razie potrzeby są one zdeponowane i mogą zostać wykorzystane natychmiast, bez konieczności szukania dawcy. Doskonale sprawdzają się w przeszczepach zarówno autologicznych (od samego siebie), ja też allogenicznych (na przykład rodzinnych).

Wszystkie wspomniane metody służą pozyskiwaniu komórek somatycznych, a więc dorosłych. Teoretycznie istnieje też możliwość wyizolowania komórek embrionalnych z blastocysty, która jest kilkudniowym stadium zarodka. Ten jednak z dużą dozą prawdopodobieństwa ulegałby destrukcji, co rodzi bardzo poważne obiekcje natury etycznej.

Z tego też powodu działania takie nie są praktykowane w medycynie.

Są też inne źródła. Do konkretnych celów komórki można pozyskiwać także z naskórka czy tkanki tłuszczowej (szczegóły poniżej). W kosmetologii często wykorzystuje się materiał roślinny i zwierzęcy. Niedawno polscy naukowcy udowodnili, że do zastosowań kosmetycznych i medycznych nadają się na przykład komórki macierzyste z poroża jelenia.

Reklama

Terapia komórkami macierzystymi

Terapia komórkami macierzystymi jest rozwiązaniem znanym i praktykowanym na świecie od kilkudziesięciu lat (przykładowo – pierwszy przeszczep komórek w krwi pępowinowej wykonano we Francji już w 1988 roku), a nauka wciąż znajduje i potwierdza nowe możliwości.

Największe sukcesy notuje się w hematoonkologii, czyli leczeniu nowotworów krwi. Ale coraz częściej komórki te znajdują zastosowanie także w innych obszarach, takich jak neurologia, ortopedia, okulistyka czy medycyna estetyczna i kosmetologia.

W niektórych dziedzinach metody te wciąż stanowią rzadkość i często są uważane za eksperymentalne, nie mniej naukowcy i lekarze spoglądają na nie z dużą nadzieją.

Przeszczep komórek macierzystych

Przeszczepianie komórek macierzystych krwiotwórczych jest procedurą coraz częściej stosowaną w leczeniu licznych chorób krwi, zarówno nowotworowych jak też innych.

Zalicza się do nich takie schorzenia, jak między innymi:

• białaczki ostre (limfoblastyczna, szpikowa i inne);
• białaczki przewlekłe (m.in. limfatyczna, szpikowa);
• nowotwory układy chłonnego (m.in. chłoniak nieziarniczy, ziarnica złośliwa);
• nowotwory komórek plazmatycznych (szpiczak mnogi, białaczka plazmocytowa);
• zespoły mielodysplastyczne (w tym przewlekła białaczka mielomonocytowa oraz różne rodzaje niedokrwistości opornej na leczenie);
• zespoły mieloproliferacyjne (np. mielofibroza, czerwienica prawdziwa);
• wrodzone niedobory odporności;
• niedokrwistość aplastyczna;
• wrodzona małopłytkowość.

Terapie krwiotwórczymi komórkami macierzystymi są procedurą znajdującą uznanie w środowisku medycznym, aczkolwiek należy zaznaczyć, że nie jest to rozwiązanie uniwersalne.

Dobrze udokumentowana jest skuteczność w leczeniu nowotworów krwi, ale nadużyciem byłoby twierdzenie, iż możliwe jest leczenie raka każdego rodzaju w ten właśnie sposób. Można rozważyć podanie komórek w terapii nowotworów piersi czy nerek, ale nie jest to postępowanie z wyboru.

W wielu innych przypadkach tego typu metody w ogóle nie są brane pod uwagę.

W zależności od tego, kto jest dawcą komórek, wyróżnia się trzy rodzaje transplantacji komórek krwiotwórczych. Wykonać można przeszczep:

• autologiczny – pacjent otrzymuje swoje własne komórki, co minimalizuje ryzyko odrzucenia oraz powikłań;
• allogeniczny – dawcą jest inna osoba, spokrewniona (przeszczep rodzinny) lub obca, pod warunkiem wymaganej zgodności w tzw. układzie HLA;
• izogeniczny – materiał pobiera się od bliźniaka jednojajowego, przeszczep jest bardzo bezpieczny, ale w praktyce niewiele osób ma możliwość skorzystania z takiej możliwości.

Przed wykonaniem przeszczepu pacjent przechodzi gruntowne przygotowanie. Wymagane jest między innymi wyleczenie wszelkich infekcji oraz ich potencjalnych źródeł (dlatego zaleca się na przykład pełne leczenie stomatologiczne). Najważniejsze jednak jest tak zwane kondycjonowanie. Chory otrzymuje leki cytostatyczne, które niszczą jego własne komórki krwiotwórcze, a także powodują destrukcję komórek nowotworowych.

Często przeprowadza się też napromieniowanie. Ze względu na skrajne obniżenie wydolności układu odpornościowego, pacjent musi być wówczas odizolowany w sterylnych warunkach, w pomieszczeniu z filtrowanym powietrzem, bez możliwości kontaktowania się z osobami postronnymi.

Sam przeszczep przypomina transfuzję krwi. Po zabiegu chory pozostaje w izolacji przez kilkanaście dni, po czym może zakończyć hospitalizację.

W całym okresie rehabilitacji mogą występować powikłania związane z wcześniejszym podaniem leków cytostatycznych (takie jak wypadanie włosów). U niektórych osób możliwe jest pojawienie się objawów GVHD, czyli choroby związanej z wrogim „postrzeganiem” organizmu biorcy przez przeszczepione komórki (nudności, wymioty, biegunki, uszkodzenia wątroby).

Ponieważ organizm wciąż jest bardzo podatny na zakażenia, należy w tym szczególnym okresie wdrożyć specjalną dietę, minimalizującą ekspozycję na znajdujące się w żywności bakterie. Menu powinno być wolne w szczególności od takich produktów, jak między innymi:

• surowe mięso, ryby i owoce morza;
• surowe owoce i warzywa;
• jajka surowe i na miękko oraz jajecznica;
• niepasteryzowane mleko oraz wytwarzane z niego jogurty, kefiry, maślanki;

Do tego należy unikać produktów smażonych, wędzonych, odgrzewanych, fast-foodów, przekąsek, słodzonych napojów, kiszonek.

Komórki macierzyste w ortopedii

Mezenchymalne komórki macierzyste (mesenchymal stem cells – MSC) wykazują duży potencjał regeneracyjny, który coraz częściej jest wykorzystywany w terapii schorzeń i urazów ortopedycznych. Z ich wydatną pomocą leczy się takie problemy zdrowotne, jak między innymi:

• uszkodzenia chrząstki stawowej;
• urazy mięśni, więzadeł i ścięgien;
• zwyrodnienie stawów;
• źle zrastające się kości.

W ten sposób można „naprawić” kolano, staw biodrowy, bark, łąkotkę, kręgosłup i wiele innych struktur anatomicznych. Zabiegi są kilkuetapowe.

W pierwszej kolejności od pacjenta pobiera się tkankę tłuszczową z brzucha. Następnie jest ona filtrowana w specjalnym urządzeniu, które pozwala wyodrębnić komórki. Po przygotowaniu preparatu, wykonuje się ostrzykiwanie komórkami macierzystymi newralgicznych miejsc.

Metoda ta może stanowić alternatywę dla wielu innych procedur, takich jak choćby wszczepienie endoprotezy. Podkreśla się, że jest ona stosunkowo mało inwazyjna, a ponieważ pobrany materiał pochodzi od samego pacjenta, nie zaś innego dawcy, minimalizowane jest ryzyko problemów immunologicznych czy wystąpienia stanów zapalnych. 

Komórki macierzyste w kosmetologii

Komórkami macierzystymi interesuje się też żywo branża kosmetologiczna. Coraz częściej znajdują się one w składzie kremów i innych preparatów do pielęgnacji skóry, w szczególności przeznaczonych do stosowania na twarz (efekt przeciwstarzeniowy). Stanowią też składnik szamponów zapobiegających wypadaniu włosów.

Komórki wykorzystuje się przede wszystkim ze względu na silne właściwości przeciwutleniające – wykazując działanie antyoksydacyjne równoważą działanie szkodliwych reaktywnych form tlenu (wolnych rodników), odpowiedzialnych między innymi za procesy starzenia. Niektóre z nich zawierają też tzw. czynniki wzrostu, pobudzające tkanki skóry do odnowy.

Zaznaczyć przy tym trzeba, że komórki macierzyste w kosmetykach zazwyczaj są pozyskiwane z roślin. W dodatku nie są to komórki żywe, lecz przetworzone.

Dodatkowo można wspomnieć o zabiegach z pogranicza medycyny estetycznej i kosmetologii, takich jak leczenie łysienia komórkami macierzystymi pozyskiwanymi z tkanki tłuszczowej pacjenta. Przyspieszają one porost nowych włosów oraz zapobiegają wypadaniu starych. Reklamowane są jako remedium dla osób m.in. z łysieniem androgenowym czy plackowatym.

Kiedy jeszcze wykorzystuje się terapię komórkami macierzystymi?

Postępy nauk medycznych w obszarze wykorzystania komórek macierzystych są bardzo dynamiczne. Nieustannie pojawiają się doniesienia o nowych możliwościach stosowania w praktyce klinicznej. Przykłady można mnożyć.

Jesienią 2023 roku ogłoszono start eksperymentalnych programów leczenia komórkami macierzystymi dziecięcego porażenia mózgowego (MPD), realizacji których podjęły się dwa ośrodki w Polsce (w Zagórzu i Lublinie). Mają one służyć małym pacjentom z całej Europy.

MPD jest chorobą, które nie poddaje się tradycyjnym metodom leczenia, pozostając jedną z głównych przyczyn niepełnosprawności dzieci. Schorzenie objawia się trwałymi zaburzeniami ruchu i postawy, a także mowy, percepcji, czucia, odżywiania oraz zachowania, będącymi następstwem uszkodzeń niedojrzałego mózgu. Problem ten występuje stosunkowo często (1,2 do 2,5 na 1000 żywych urodzeń), zwłaszcza u wcześniaków urodzonych przed 28 tygodniem ciąży oraz niemowląt ze skrajnie niską masą urodzeniową (nawet 5-15 procent przypadków – dane: B. Krukowska-Andrzejczyk i inni).

Od lat w terapii stosuje się metody chirurgiczne, farmakologiczne oraz rehabilitacyjne, nie przynoszą one jednak w pełni satysfakcjonujących efektów. Terapia komórkami macierzystymi nie prowadzi oczywiście do wyleczenia, jednak doniesienia naukowe płynące z całego świata potwierdzają, że ich zastosowanie może wydatnie poprawić jakość życia pacjenta (a przy okazji także jego najbliższych).

Zastosowanie znajdują w tym przypadku między mezenchymalne komórki pozyskane z krwi pępowinowej lub ze sznura pępowinowego/ galarety Whartona. Te pierwsze są idealne do przeszczepów autologicznych (niskie ryzyko odrzucenia oraz choroby GVHD), te drugie stosuje się przede wszystkim w przeszczepach allogicznych (mniejsze wymagania odnośnie zgodności tkankowej, niż w przypadku krwi obwodowej).

MPD to nie jedyny przykład badanych i stopniowo wdrażanych zastosowań komórek macierzystych w neurologii. Do niedawna sądzono, że struktury układu nerwowego nie mają zdolności regeneracji. Dziś wiadomo już jednak, że możliwe są procesy odnowy tzw. neuronów oraz sieci neuronalnych. Wykorzystane do tego celu mogą być komórki pobrane z innych struktur organizmu – zarówno hematopoetyczne, jak też mezenchymalne.

Coraz więcej wskazuje na to, że mogą one być przydatne między innymi w terapii stwardnienia rozsianego. W 2022 roku uczeni z Uniwersytetu Genueńskiego podzielili się na łamach Neurology analizą dostępnych wyników badań dotyczących skuteczności komórek krwiotwórczych zastosowanych jednocześnie z lekami modyfikującymi przebieg choroby. Na tej podstawie stwierdzono, że u pacjentów po przeszczepie czas do pierwszego zaostrzenia był o 50 procent dłuższy, a u 62 procent chorych ani jedno zaostrzenie nie wystąpiło na przestrzeni 5 lat (M. Stelmach na podstawie: Giacomo Boffa i inni).

Komórki macierzyste w okulistyce stosowano w ostatnich latach w różnych ośrodkach na świecie do leczenia pacjentów cierpiących między innymi na jaskrę, retinopatię, starcze zwyrodnienie plamki, barwnikowe zwyrodnienie siatkówki.

Zauważa się również potencjał komórek do wykorzystania w stomatologii. Ułatwiają one przyjmowanie się implantów, przyspieszają odbudowę tkanek kostnych, usprawniają gojenie ran pozabiegowych, redukują ryzyko wystąpienia powikłań po ekstrakcji.

Cena terapii komórkami macierzystymi

Leczenie komórkami macierzystymi jest procedurą drogą, czasem nawet bardzo. Wiele zależy od obszaru, jaki jest poddany terapii. Wprawdzie zabiegi kosmetologiczne, takie jak ostrzykiwanie skóry głowy, kosztują jedynie kilkaset złotych, jednak już za podanie MSC do stawu biodrowego czy zastrzyk w kolano trzeba w Polsce zapłacić od 3 do 6 tysięcy złotych, a czasem nawet więcej.

Cena w przypadku przeszczepów stosowanych w hematologii może przekraczać 100 tysięcy złotych. Koszty te pacjent musi pokryć z własnej kieszeni.

Na chwilę obecną nie jest możliwe leczenie komórkami macierzystymi w ramach NFZ.

Reklama

Bankowanie komórek macierzystych

Krew pępowinową oraz materiał ze sznura pępowinowego - tak jak wspomniano wyżej - można pobrać tylko raz i w konkretnym momencie - przy narodzinach dziecka. Jeśli znajdujące się w niej komórki zostaną wykorzystane do leczenia, to w zdecydowanej większości przypadków stanie się to w bardziej lub mniej odległej przyszłości.

Dlatego niezbędne są miejsca, w których mogą one być bezpiecznie przechowywane przez długie lata. Rolę taką pełnią banki komórek macierzystych (potocznie nazywane bankami krwi pępowinowej). Są to wyspecjalizowane placówki biotechnologiczne, posiadające odpowiednie zaplecze do tego, by pobrany materiał magazynować i w razie potrzeby przekazywać do transplantacji.

Czy warto korzystać z ich usług? Podejmując decyzję rodzice spodziewający się dziecka muszą wyważyć kilka racji.

Po jednej stronie na szali znajdują się potencjalnie śmiertelne choroby, w leczeniu których komórki mogą się okazać game changerem, czyli czynnikiem przeważającym szalę na korzyść chorego.

Wprawdzie lista tych schorzeń jest ograniczona i nie jest prawdą, że można komórki stosować w każdej dowolnej sytuacji, nauka czyni jednak na tym polu ogromne postępy i nie jest wykluczone, że rozwiązania dziś nie brane pod uwagę, okażą się jak najbardziej adekwatne za kilkanaście czy kilkadziesiąt lat.

Z drugiej strony niewątpliwie trzeba się liczyć z kosztami - oprócz opłaty początkowej, z reguły płaci się za usługę kilkadziesiąt złotych miesięcznie.

W Polsce istnieje kilka publicznych i kilka komercyjnych banków. Największą tego typu placówką nie tylko nad Wisłą, ale w całej Europie jest Polski Bank Komórek Macierzystych, przechowujący materiał biologiczny pacjentów z kilkudziesięciu krajów.

Reklama

Wykorzystywanie komórek macierzystych - za i przeciw

Wykorzystywanie komórek macierzystych w medycynie wciąż budzi wiele emocji. Pada wiele argumentów „za”, ale są też „przeciw”. Dostępne są opinie lekarzy, naukowców oraz samych pacjentów i ich rodziców jednoznacznie pozytywne, dowodzące na konkretnych przykładach skuteczności tej metody.

Niektóre z nich zyskują ogólnoświatowy rozgłos – dzieje się tak wtedy, gdy terapia daje efekty, w które jeszcze kilka lat temu trudno było uwierzyć. Tak było choćby w przypadku pacjenta z Dusseldorfu, którego udało się wyleczyć zarówno z białaczki, jak też HIV.

Nie ma zatem wątpliwości, że komórki macierzyste naprawdę działają.

Są jednak w przestrzeni publicznej także głosy nieco bardziej wyważone. Nie są one negatywne co do zasady, ich autorzy zalecają jednak zdrowy umiar w ocenie możliwości.

Kilka lat temu media w Polsce obficie cytowały wypowiedź prof. Jana Dulaka, biotechnologa z Uniwersytetu Jagiellońskiego i członka Polskiej Akademii Nauk.

Podał on przykłady terapii, których potencjalna skuteczność jest dowiedziona naukowo, takich jak leczenie białaczek, niedokrwistości, niedoborów odporności, uszkodzeń rogówki czy rozległych oparzeń i owrzodzeń. Jednocześnie jednak profesor stwierdzał, że niektóre procedury nie mają nic wspólnego ani z terapią, ani z komórkami macierzystymi.

Bowiem z faktu, że coś doskonale sprawdza się w leczeniu jednej choroby, nie wynika, iż będzie skuteczne w przypadku innej. Nie jest tak, że każda komórka macierzysta może się przekształcić w każdą dowolną komórkę wyspecjalizowaną.

W 2023 w Polsce dyskutowano na temat ograniczonej dostępności leczenia za pomocą komórek macierzystych. Jedna z posłanek dopytywała Ministerstwo Zdrowia, dlaczego komisje bioetyczne przy okręgowych izbach lekarskich wydają negatywne opinie odnośnie dalszego leczenia dzieci, u których terapie takie przynosiły pozytywne rezultaty, i które są standardem w wielu krajach.

Przywołane zostały przykłady takich schorzeń, jak porażenie mózgowe czterokończynowe czy padaczka lekooporna.

W odpowiedzi resort odpowiedział, że terapie takie nadal mają status eksperymentalnych. I że ich skuteczność została dowiedziona w niektórych obszarach (m.in. niektóre schorzenia krwi, regeneracja skóry, leczenie okulistyczne), w innych zaś brak jest definitywnych dowodów.

Stąd konieczność indywidualnej oceny, która nie zawsze jest pozytywna.

Jedno jest pewne. Wiedza naukowa na temat możliwości wykorzystania komórek macierzystych ewoluuje w błyskawicznym tempie. Zakłada się w związku z tym niemal w ciemno, że z biegiem lat ilość zastosowań będzie rosnąć.