Przewlekły stres - objawy, test i leczenie. Jakie są skutki długotrwałego stresu?

Reklama

Czym jest przewlekły stres?

Przewlekły stres (nazywany też chronicznym) destrukcyjnie wpływa na możliwość funkcjonowania człowieka w codziennym życiu, a także odciska negatywne piętno na jego zdrowiu. Prowadzi do psychicznego i fizycznego rozstroju, demotywuje. Stres stanowi czynnik ryzyka licznych chorób, schorzeń i zaburzeń.

Definicja tego pojęcia nie jest ustalona, dlatego pozostaje ono nieostre i wieloznaczne. Wiodące koncepcje stresu koncentrują się na trzech aspektach, rozpatrując to zjawisko pod kątem bodźców zewnętrznych, reakcji wewnętrznych bądź też wzajemnego związku między nimi.

Łącząc te podejścia w jedną całość, można w uproszczeniu powiedzieć, że chroniczny stres to długotrwała, dynamiczna relacja pomiędzy czynnikami środowiskowymi a możliwościami adaptacyjnymi danego człowieka, prowadząca do zaburzenia równowagi organizmu. Innymi słowami, jest to sytuacja, w której działanie tak zwanych stresorów wywołuje dyskomfort psychiczny oraz towarzyszące temu objawy somatyczne.

Długotrwały stres należy odróżnić od krótkotrwałego, zwanego też ostrym lub incydentalnym. O ile pierwszy uchodzi za jednoznacznie szkodliwy, o tyle drugi zwykle odgrywa rolę pozytywną - może mobilizować do działania, ułatwiając pokonanie piętrzących się przeszkód.

W związku z definicyjnymi niedostatkami, nie sposób precyzyjnie określić, jak je od siebie odróżnić, gdzie przebiega granica i ile trwa długotrwały stres. Incydentalny zwykle dotyczy pojedynczych bodźców, takich jak ważny egzamin, publiczne wystąpienie, trudna do zaakceptowania informacja. W takich przypadkach napięcie ustępuje w krótkim czasie po zakończeniu ekspozycji na stresor.

Natomiast stres chroniczny utrzymuje się w sposób stały, przez wiele dni, tygodni, miesięcy a nawet lat. Zwykle jest to związane z nieprzemijającą obecnością czynników powodujących napięcie. Jakich konkretnie?

Reklama

Przyczyny przewlekłego stresu

Zespół przewlekłego stresu pojawia się najczęściej w takich sytuacjach, jak:

• Problemy finansowe - brak środków na bieżące utrzymanie oraz spłatę zobowiązań jest jednym z najsilniejszych stresorów, jakich doświadcza współczesny człowiek. Jeżeli stan ten nie przemija w dłuższej perspektywie, stanowi źródło bardzo poważnych napięć.
• Problemy w pracy - życie zawodowe obfituje w sytuacje stresogenne. Niekiedy są one incydentalne i wiążą się z określonymi wydarzeniami. Gorzej, jeżeli stres zawodowy występuje w sposób stały. Do tego typu problemów zaliczane są m.in. toksyczne relacje z przełożonymi i współpracownikami, nadmiar obowiązków, zbyt wygórowane oczekiwania, nieustanna presja czasu i wyniku, nadgodziny, przemęczenie, płaca nieadekwatna do nakładu pracy etc.
• Problemy w życiu osobistym, zwłaszcza na łonie rodziny. Do tej kategorii można zaliczyć, np. stały konflikt z partnerem, przeżycia związane z rozwodem separacją lub zdradą czy problemy wychowawcze.
• Żałoba po śmierci bliskiej osoby, ciężka choroba własna, dziecka, partnera, rodzica, przyjaciela.
• Zaburzenia seksualne w sposób trwały utrudniające lub uniemożliwiające pożycie intymne, takie jak impotencja czy brak libido.
• Ciąża i macierzyństwo - u wielu kobiet lęk o siebie i dziecko powoduje bardzo silne, utrzymujące się miesiącami napięcie emocjonalne. Obawy dotyczą nie tylko zdrowia, ale też są związane ze społecznymi oczekiwaniami.
• Przeżyta trauma powodująca utrzymujące się dolegliwości związane z tzw. zespołem stresu pourazowego.
• Długotrwała rozłąka z dzieckiem, partnerem, rodzicem, w tym tzw. lęk separacyjny, związany z oddzieleniem malucha od matki.
• Trwałe doświadczenie przemocy fizycznej, psychicznej i seksualnej, w tym tak bolesne i chroniczne zdarzenia, jak przemoc domowa i szkolna czy mobbing w pracy.
• Stan zagrożenia - w ostatnim czasie doświadczyły tego setki milionów ludzi na całym świecie zmagających się z pandemiczną rzeczywistość. Możliwość zakażenia się koronawirusem i zachorowania na śmiertelnie niebezpieczny COVID-19 były okolicznościami wręcz paraliżującym wiele osób, zwłaszcza starszych.
• Trudne i długotrwałe zobowiązania o różnym charakterze, takie jak konieczność opieki nad osobą starszą lub niepełnosprawną czy zaciągnięcie obciążającego i wieloletniego kredytu.
• Presja społeczna - silne naciski otoczenia mające na celu wymuszenie określonych działań wbrew woli czy możliwościom, tak rożnych jak aranżowane małżeństwo, narzucony wybór ścieżki zawodowej i edukacyjnej itd.
• Ślub - choć wydarzenie to na ogół jest odbierane w kategoriach pozytywnych, długotrwałe przygotowania do niego oraz ewentualne wątpliwości poprzedzające ceremonię stanowią jeden z najpoważniejszych stresorów w życiu człowieka.
• Brak odpoczynku, bezsenność, niemożność relaksacji i regeneracji organizmu
• Samotność, izolacja społeczna - nawet osoby o introwertycznym usposobieniu źle znoszą brak kontaktu z innym ludźmi.
• Niepewność jutra - do tej kategorii zaliczają się wszystkie okoliczności przekładające się na brak życiowej stabilizacji i poczucia bezpieczeństwa, zarówno w życiu zawodowym (niestabilność zatrudnienia), jak też prywatnym (nieokreślone perspektywy związku).
• Poważne zmiany w życiu, w tym wyprowadzka z domu rodzinnego, układanie życia po rozstaniu z partnerem, rozpoczęcie nowej pracy czy przejście na emeryturę.
• Trwałe pozbawienie wolności osobistej - najczęściej dotyczy to osób odbywających karę więzienia, ale nie tylko.

Okoliczności te są bardzo różne, mają jednak trzy wspólne mianowniki - wszystkie mają charakter chroniczny, wszystkie powodują głęboki dyskomfort i wszystkie z punktu widzenia danej osoby wydają się przytłaczające, niekiedy wręcz nierozwiązywalne.

Reklama

Objawy przewlekłego stresu

Objawy przewlekłego stresu są niezwykle zróżnicowane i dotykają zarówno umysł, jak i ciało. Często rykoszetem uderzają także w inne osoby znajdujące się w pobliżu. Najbardziej typowe symptomy psychiczne, to:

• przygnębienie i smutek,
• lęk, niepokój, panika,
• niestabilność emocjonalna,
• uczucie bezradności, niemocy,
• frustracja, rozdrażnienie,
• pobudzenie lub apatia,
• zobojętnienie,
• niska samoocena,
• pesymistyczny ogląd świata,
• poczucie winy.

Do tego należy dodać problemy poznawcze, behawioralne i społeczne, takie jak:

• zaburzenia koncentracji,
• problemy z pamięcią,
• trudności z logicznym myśleniem,
• zubożenie mowy,
• ograniczenie zainteresowań,
• zachowania kompulsywne (np. obgryzanie paznokci),
• wycofanie z kontaktów społecznych,
• zaprzestanie lub ograniczenie aktywności seksualnej,
• zachowania agresywne, aspołeczne,
• nadużywanie alkoholu, leków, narkotyków.

Bardzo często przewlekły stres powoduje objawy somatyczne, czyli fizyczne, do złudzenia przypominające symptomy różnych schorzeń. Należą do nich:

• chroniczne zmęczenie, pojawiające się już o poranku i nieprzemijające do wieczora;
• zaburzenia snu, w tym trudności z zasypianiem, częste wybudzanie się, koszmary, natłok myśli nie pozwalający skutecznie wyłączyć trybu czuwania;
• wzrost aktywności gruczołów potowych - zlewne poty oblewające ciało bez związku z ciepłotą ciała czy temperaturą otoczenia;
• zaburzenia apetytu i łaknienia - niektórzy mają skłonność do „zajadania stresu”, inni wręcz przeciwnie, nie są w stanie jeść prawie nic;
• problemy trawienne - zaburzenia perystaltyki jelit, zaparcia, biegunki, wzdęcia;
• chudnięcie lub tycie, będące następstwem wyżej wymienionych problemów;
• bóle różnych części ciała, w tym brzucha, głowy, kończyn;
• bóle w klatce piersiowej, kołatanie serca, uczucie duszności;
• zaburzenia hormonalne, nieregularna miesiączka;
• podwyższone ciśnienie tętnicze;
• zawroty głowy, problemy z równowagą;
• napięcie i drżenie mięśni;
• zaczerwienienie lub bladość skóry;
• suchość w ustach;
• parcie na mocz;
• długotrwały stan podgorączkowy;
• obniżenie odporności.

Reklama

Długotrwały stres a morfologia i inne badania krwi

Długotrwały stres nie jest chorobą, nie można go więc badać w ścisłym tego słowa znaczeniu. Możliwe jednak jest określenie licznych parametrów fizycznych, które bywają zmienione w stanach trwale podwyższonego napięcia (jako przyczyna lub skutek).

Istnieją również testy psychologiczne pozwalające określić stopień napięcia emocjonalnego i związany z tym dyskomfort. Co istotne, znaczą część badań wykonuje się nie w celu „wykrycia” stresu i jego konsekwencji, ale różnicując obserwowane objawy z symptomami innych schorzeń.

Stresujące bodźce prowadzą do pobudzenia osi podwzgórze-przysadka-nadnercza i uruchomienia kaskady złożonych procesów biochemicznych. Podwzgórze produkuje kortykoliberynę (CRH), ta zaś pobudza przysadkę do wydzielania kortykotropiny (ACTH).

Pod wpływem tej ostatniej rośnie aktywność nadnerczy, które zaczynają syntezować duże ilości kortyzolu. Substancja ta, obrazowo nazywana hormonem stresu, oddziałuje na wiele aspektów funkcjonowania organizmu, dlatego określenie jej poziomu jest jednym z podstawowych badań laboratoryjnych, wykonywanych u osób narażonych na chroniczny stres.

Podwyższony kortyzol zaburza gospodarkę węglowodanową, w związku z czym wskazane może być zbadanie stężenia glukozy we krwi - wykonuje się w tym celu pomiar glikemii na czczo oraz ewentualnie także test po doustnym obciążeniu glukozą (dwa pobrania krwi, jedno na czczo, drugie 2 godziny po wypiciu roztworu zawierającego cukier).

Z działaniem kortyzolu związany jest też rozległy stan zapalny obejmujący różne struktury organizmu. W krótkotrwałej perspektywie prowadzi to do mobilizacji układu odpornościowego, wskutek czego we krwi rośnie poziom leukocytów, czyli białych krwinek kluczowych dla mechanizmów obronnych ustroju ludzkiego. Jednak przewlekły stres ma działanie immunosupresyjne - w dłuższym czasie efektem jego oddziaływania jest zmniejszenie stężenia leukocytów. Ten i inne podobne parametry pozwala opisać podstawowe badanie z krwi, jakim jest morfologia.

Stan chronicznego napięcia przyczynia się też do utraty licznych witamin i składników mineralnych. W szczególności z organizmu „wypłukiwane” są witaminy z grupy B, a także potas i magnez. Ich stężenie również warto sprawdzić.

Pod wpływem stresu pobudzona przysadka mózgowa produkuje zwiększone ilości hormonu zwanego prolaktyną, dlatego jest on uważana za dobry marker tego typu problemów.

W tym samym miejscu rośnie też synteza hormonu tyreotropowego (TSH), czego następstwem jest obniżona aktywność (niedoczynność) tarczycy odpowiedzialnej za wydzielanie hormonów T4 i T3. Stąd zasadność wykonania badań hormonalnych obejmujących ten właśnie aspekt.

Z drugiej strony należy pamiętać, że ich niekorzystne wyniki nie muszą się wiązać ze stresem, lecz wskazywać na inne podłoże problemu (na przykład niedoczynność będącą następstwem choroby Hashimoto).

Kilka innych badań laboratoryjnych również pozwala rozpoznać choroby, które mają podobne objawy i mogą być mylone ze skutkami działania stresu. W związku z tym lekarz może też zlecić zbadanie wartości cholesterolu (całkowitego, HDL i LDL), glutationu, serotoniny czy testosteronu.

Reklama

Test na przewlekły stres

W ocenie wyników badań laboratoryjnych często pomagają testy psychologiczne. Stosuje się różne skale pozwalające oszacować natężenie występujących objawów, powiązać jest z potencjalnymi czynnikami sprawczymi (stresorami) oraz ocenić zdolność radzenia sobie z napięciem.

Używane są takie narzędzia, jak między innymi:

• PSS-10, czyli skala odczuwanego stresu Cohena, Kamarcka i Mermelsteina (posiada polską adaptację). Test zawiera 10 pytań dotyczących zarówno stresorów, jak też wzorców reakcji. Badany musi się odnieść do pytań o to, jak często ostatnio był zdenerwowany lub rozdrażniony nieprzewidzianymi wydarzeniami, czy był przytłoczony trudnościami, czy nie radził sobie z obowiązkami itd.
• Skala stresu Holmes-Rahe - kwestionariusz zawiera kilkadziesiąt pozycji opisujących potencjalnie stresujące czynniki. Pytania dotyczą m.in.: śmierci współmałżonka, rozwodu, separacji lub rozstania, pobytu w więzieniu, śmierci innego członka rodziny, ciężkiej choroby lub wypadku, ślubu, utraty pracy, itd. Każda odpowiedź jest punktowana. Wysoki wynik, zdaniem twórców testu, oznacza znaczne ryzyko wystąpienia problemów zdrowotnych będących następstwem stresu.

Reklama

Leczenie przewlekłego stresu

Jak leczyć przewlekły stres? Ponieważ nie jest to choroba, trudno mówić o sprecyzowanych standardach terapii. Tym bardziej, że pewne aspekty wpisane w definicję stresu są nieusuwalne lub w znikomym tylko stopniu zależne od pacjenta.

Innymi słowy, człowiek często nie ma wpływu na zaistnienie wydarzeń, takich jak śmierć bliskiej osoby czy wypadek samochodowy. W takich sytuacjach leczenie chronicznego stresu skupia się na zwiększaniu zdolności adaptacyjnych oraz łagodzeniu napięć.

Środki dobiera się stosownie do występujących objawów i ich natężenia, a mogą to być:

• samodzielna praca mająca na celu zwiększenie odporności psychicznej i umiejętności radzenia sobie z obciążającymi okolicznościami;
• aktywności relaksacyjne, takie jak wysiłek fizyczny, słuchanie muzyki, joga, medytacja;
• psychoterapia ukierunkowana na lepsze zrozumienie traumatyzujących wydarzeń i pozwalająca wypracować nowe, bardziej efektywne wzorce reakcji na nie;
• leczenie farmakologiczne, pozwalające obniżyć poziom napięcia oraz łagodzące niektóre skutki stresu.

Leki na przewlekły stres

Leki na przewlekły stres to przede wszystkim różnego typu zioła uspokajające i preparaty sporządzone a ich bazie oraz inne środki dostępne bez recepty, tonujące aktywność układu nerwowego, ułatwiające zasypianie oraz łagodzące objawy takie, jak drażliwość, nadpobudliwość, agresja, obniżenie nastroju czy lękliwość.

Do tego typu substancji należą między innymi:

• kozłek lekarski, czyli popularna waleriana;
• melisa,
• lawenda,
• rumianek,
• szyszki chmielu;
• ziele dziurawca.

W poważniejszych stanach należy się zwrócić o pomoc do lekarza - jest to wskazane w sytuacji, gdy występuje poważne podejrzenie depresji, zaburzeń nerwicowo-lękowych czy zespołu stresu pourazowego. Niewykluczone, że w takim przypadku zostanie wypisana recepta na jeden z leków psychiatrycznych.

Ich paleta jest bardzo szeroka, zaliczają się do nich między innymi selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI) oraz inne środki przeciwdepresyjne, a także szereg substancji o działaniu przeciwlękowym.

Należy jednak podkreślić, że żaden lek nie jest przeznaczony bezpośrednio do walki ze stresem jako takim.

Reklama

Jak radzić sobie z przewlekłym stresem?

Jak sobie radzić z przewlekłym stresem? Na tak postawione pytanie nie ma jednej uniwersalnej odpowiedzi. Receptę należy dostosować do konkretnej sytuacji, możliwości adaptacyjnych, osobowości, życiowego doświadczenia danego człowieka.

Niemniej, w ogólnym zarysie można powiedzieć, że kluczowe znaczenie mają m.in. nauka asertywności i pozytywnego nastawienia, akceptacja rzeczywistości, eliminacja stresorów, techniki relaksacyjne i medytacyjne, treningi uważności, wysiłek fizyczny i zdrowa dieta.

Sposoby na przewlekły stres można podzielić na te, które służą doraźnemu opanowaniu kryzysowej sytuacji oraz mające na celu bardziej efektywne zarządzanie emocjonalnymi napięciami w szerszej perspektywie.

W sytuacji, gdy niezbędne jest szybkie wyciszenie, można zastosować takie działania, jak:

• przyjęcie postawy antystresowej: przeciągnięcie się, ziewnięcie, wyprostowanie pleców, zadarcie głowy do góry, wyciągnięcie rąk w tył, ruszanie twarzą;
• naprzemienne zaciskanie i otwieranie pięści obu rąk;
• spowolnienie oddechu;
• zmiana miejsca;
• włączenie relaksującej muzyki;
• skupienie wzroku na relaksującym widoku;
• oderwanie myśli od teraźniejszości, skierowanie ich ku przyjemny;
• wspomnieniom, zwizualizowanie ich.

Wszystko to jednak działania typowo objawowe. W przypadku chronicznego stresu zdecydowanie warto postawić jednak na procedury przyczynowo-objawowe. Tylko w ten sposób można skutecznie przerwać dojmującą relację między stresorem, a występującymi w jego następstwie reakcjami organizmu. Paleta dostępnych środków jest bardzo szeroka.

Wiele z nich opisuje poradnik sygnowany przez NFZ i Ministerstwo Zdrowia, które radzą by:

• poznać stres - dowiedzieć się czym jest i jak działa. Zrozumienie jego istoty będzie stanowić podstawę dalszych działań;
• nauczyć się oraz wdrożyć w życie techniki medytacyjne i oddechowe dające ukojenie dla umysłu, a także zacząć praktykować ćwiczenia relaksujące ciało, takie jak joga czy pilates;
• zwiększyć aktywność fizyczną, uprawiać sport nawet codziennie - największą efektywność na tym polu gwarantują ćwiczenia aerobowe, zwiększające wydolność organizmu i wspierające układ krążenia, takie jak pływanie, bieganie, szybki spacer czy jazda na rowerze;
• zadbać o właściwą jakość snu (wygodny materac, cisza, spokój, zaciemnienie, odpowiednia temperatura i wilgotność pomieszczenia, a w razie kłopotów z zasypianiem - po uprzedniej konsultacji z lekarzem i krótkotrwale - środki nasenne);
• zwiększyć asertywność, czyli nauczyć się mówić „nie”. Nie powinno się brać na siebie takiej ilości obowiązków, której nie jest się w stanie sprostać, lub która będzie wywoływać istotne przeciążenia;
• wyeliminować stresujące czynniki ze swojego otoczenia. Nie zawsze jest to możliwe (śmierć bliskiej osoby, wypadek samochodowy itd.), ale w wielu przypadkach taka sposobność istnieje (zmiana pracy, rozstanie z toksycznym partnerem, unikanie sytuacji konfliktowych). Dużym ułatwieniem jest uprzednie sporządzenie listy stresorów. Można się przy tym posłużyć kwestionariuszami, takim jak skala stresu Holmes-Rahe;
• ograniczyć liczbę bodźców wpływających na układ nerwowy i emocjonalny, angażujących zmysły etc. Nie powinno się jednocześnie pracować, jeść, czytać wiadomości, oglądać telewizora itd. Dobrym rozwiązaniem jest wyłączanie wszystkich zbędnych w danej chwili urządzeń elektronicznych;
• skutecznie zarządzać czasem - warto podzielić dzień, wyodrębniając godziny na pracę, wypoczynek, kontakty towarzyskie, życie rodzinne. Uporządkowanie tej struktury w wielu przypadkach pomaga ograniczyć uczucie wszechogarniającego chaosu, zwiększa efektywność działania, zmniejsza ryzyko przeciążeń;
• pracować nad pozytywnym nastawieniem do rzeczywistości i innymi aspektami emocjonalnymi. W razie potrzeby, można skorzystać z pomocy psychoterapeuty;
• konfrontować z rzeczywistością - jeżeli pewnych stresorów nie da się wyeliminować z życia, należy się z nimi konstruktywnie zmierzyć. Kluczowe znaczenie ma ich ponowna interpretacja. Dzięki temu może się okazać, że okoliczności dotąd uznawane za przytłaczające, mogą się stać mniej trudnymi i groźnymi, a nawet w pewien sposób wzmacniającymi. Jest to zadanie trudne, dlatego i w tym aspekcie warto skierować swoje kroki do gabinetu psychoterapeutycznego. Błędem natomiast jest uciekanie od problemów, udawanie, że one nie istnieją lub nie są ważne. Nawet jeśli przyniesie to chwilową ulgę, w warstwie podświadomej będą się kumulować nierozwiązane napięcia, co grozi ich niekontrolowanym „wybuchem” w przyszłości;
• ćwiczyć tak zwaną uważność - służą temu rozmaite treningi pozwalające koncentrować się na teraźniejszości, bez nieustannego roztrząsania tego, co wydarzyło się w przeszłości i co może się stać w przyszłości. Często radykalnie obniża to psychiczny balast, z którym zmaga się człowiek;
• dbać o dobre relacje interpersonalne z rodziną, przyjaciółmi, współpracownikami - kontakty z innymi ludźmi mają fundamentalne znaczenie dla stanu emocjonalnego człowieka;
• stosować zdrową dietę - istnieją dziesiątki zaleceń dietetycznych, zależnych między innymi od ogólnego stanu zdrowia, niemniej w dużym uproszczeniu można powiedzieć, że zdrowe żywienie to to takie, które jest zrównoważone, bogate w składniki odżywcze, bazujące m.in. na warzywach, rybach, kiszonkach, nienasyconych kwasach tłuszczowych. Niewskazane są natomiast w szczególności produkty zawierające tłuszcze nasycone oraz duże ilości cukrów prostych (smażone tłuste mięsa, przekąski, dania gotowe, fast-foody, słodycze, napoje gazowane). Unikać powinno się też używek, takich jak alkohol i papierosy. Pamiętać trzeba również o kaloryczności oraz regularności spożywania posiłków.

Przewlekły stres u dziecka i kobiet w ciąży

Stała ekspozycja na czynniki powodujące napięcie emocjonalne jest w szczególności niebezpieczna dla dwóch grup - dzieci oraz kobiet ciężarnych.

Paleta doświadczeń stresogennych w dzieciństwie i okresie młodzieńczym jest niezwykle szeroka. Począwszy od okresu niemowlęcego, w kolejnych latach życia wystąpić mogą takie problemy, jak:

• niezaspokojenie podstawowych potrzeb - brak miłości i ciepła, głód, zimno;
• stopniowe oddzielanie od matki, zarówno patologiczne, jak też naturalne (np. w związku z pójściem do przedszkola), w skrajnych przypadkach powodujące tzw. lęk separacyjny;
• trudności interpersonalne w nowym środowisku rówieśniczym (żłobek, przedszkole, szkoła);
• przemoc domowa ze strony rodziców i rodzeństwa, a także w środowisku rówieśniczym - fizyczna, psychiczna, seksualna;
• konflikty na łonie rodziny, pośrednio rzutujące na dobrostan dziecka;
• alkoholizm i narkomania przynajmniej jednego z rodziców;
• Brak akceptacji wśród rówieśników, alienacja, samotność;
• miłosne zawody - odrzucenia, rozstania, zdrady;

Skutki długotrwałego stresu u dzieci są doniosłe i rozłożone w czasie. Występują nie tylko „tu i teraz”, ale z dużą dozą prawdopodobieństwa będą też odciskać swoje piętno w przyszłości. Zarówno w sferze psychicznej, jak też behawioralnej i fizycznej.

Do najbardziej oczywistych konsekwencji należą zaburzenia nerwicowo-lękowe oraz depresja, ale też inne dysfunkcje o podłożu psychicznym, takie jak choćby bulimia, anoreksja, skłonność do uzależnień od substancji psychoaktywnych.

Rośnie ryzyko zaburzeń osobowości, z akcentem na takie komponenty, jak lęk, bezradność, zależność czy bierność. W wielu przypadkach chroniczny stres w dzieciństwie upośledza zdolność radzenia sobie z napięciami emocjonalnymi w życiu dorosłym.

Efektem też mogą być zaburzenia behawioralne, w tym zachowania agresywne i aspołeczne, problemy w szkole a nawet konflikty z prawem.

Niezwykle długa jest lista schorzeń i zaburzeń fizycznych, na które narażone są dzieci dotknięte długotrwałym działaniem stresu, występujących w perspektywie zarówno krótko- jak też długofalowej. Należą do nich między innymi:

• cukrzyca,
• otyłość,
• nadciśnienie,
• choroby układu oddechowego.

Po części jest to związane z immunosupresyjnym działaniem stresu, czyli trwałym obniżeniem skuteczności układu odpornościowego. Bardzo ważne są też czynniki związane z nieprawidłowym stylem życia. Maluchy dotknięte tego typu problemami często gorzej się odżywiają, są mniej aktywne fizycznie i społecznie.

Co bardzo ważne, długotrwały stres w dzieciństwie może zaburzać rozwój fizyczny. Niezwykle ciekawe dane w tej materii przytacza w swojej rozprawie doktorskiej S. Trambacz. Przywołuje ona polskie badania z 2001 roku, z których wynika, iż dziewczęta doświadczające negatywnego stresu:

• szybciej niż rówieśniczki dojrzewały płciowo,
• miały niższą ostateczną wysokość ciała.

Potwierdzają to wyniki innych badań opisywanych przez autorkę. Jedno z nich wykazało, że wśród dzieci doświadczających chronicznego stresu przed ukończeniem 7 roku życia, aż 31 procent miało później niski wzrost, podczas gdy w populacji osób niemających takich doświadczeń odsetek ten wynosił 20 procent.

Przyczyny tego są złożone, w grę wchodzą między innymi czynniki hormonalne, ale bardzo ważna jest też wyższa zapadalność na różne choroby, których skumulowanym efektem może być niższe tempo wzrostu ciała.

Równie niebezpieczny może być przewlekły stres w ciąży, a trzeba wiedzieć, że towarzyszy on ogromnej rzeszy przyszłym mam.

Głównymi stresorami są:

• napięcie biologiczne związane ze zmianami hormonalnymi oraz koniecznością przystosowania organizmu do zwiększonego metabolizmu;
• obawy związane z przebiegiem ciąży oraz zdrowiem własnym i dziecka, występujące zwłaszcza w przypadku komplikacji, ale też często niezależnie od ewentualnych problemów;
• obawy o podłożu społecznym, w tym zwłaszcza presja oczekiwań związanych z przyszłymi obowiązkami w roli „dobrej” matki;
• zmęczenie, przeciążenie fizyczne nasilające się wraz z postępem ciąży, między innymi na skutek rosnącej masy ciała;
• niezadowolenie i frustracja wynikające z niekorzystnych zmian w wyglądzie ciała.

W tym kontekście nie dziwi, że na skali Holmes-Rahe ciąża jest sklasyfikowana na 12 miejscu spośród wszystkich wymienianych okoliczności stresogennych.

Skutki długotrwałego stresu w ciąży mogą być doniosłe. Także dla dziecka, wiadomo bowiem, że wydzielane w stanach napięcia hormony, takie jak adrenalina i kortyzol przenikają barierę łożyskową i oddziałują na płód.

Do wczesnych konsekwencji zaliczane są:

• poronienie lub przedwczesny poród,
• niska masa urodzeniowa dziecka,
• zaburzenia kardiologiczne i oddechowe u płodu,
• nieprawidłowy rozwój dziecka po przyjściu na świat.

Ale są też następstwa późniejsze, objawiające się kolejnych latach życia. Należą do nich między innymi zwiększona podatność na depresję oraz otyłość.

Skutki długotrwałego stresu

Należy pamiętać, że skutki długotrwałego stresu mogą być bardzo poważne dla każdego, nie tylko dzieci i kobiet w ciąży. Wśród potencjalnych konsekwencji wymienia się takie problemy zdrowotne, jak:

• depresja,
• zaburzenia nerwicowo-lękowe,
• zespół stresu pourazowego,
• otyłość,
• cukrzyca,
• miażdżyca,
• nadciśnienie tętnicze,
• choroba wieńcowa,
• zaburzenia seksualne,
• niepłodność,
• bezsenność,
• choroby tarczycy,
• samoistne bóle głowy (migreny),
• bóle brzucha (zespół jelita drażliwego),
• obniżona odporność,
• nowotwory.

W szczególności wiele emocji i kontrowersji budzi dyskusja w kwestii tego,  czy długotrwały stres może powodować raka? Zdania wśród specjalistów wciąż są podzielone, ale coraz bardziej powszechna staje się odpowiedź twierdząca.Tak. Skutkiem życia w ciągłym stresie może być choroba nowotworowa.

Co więcej, najprawdopodobniej jest to jeden z najsilniejszych czynników stymulujących procesy nieprawidłowego namnażania się komórek. Wykazywane zależności są wprawdzie pośrednie, ale liczne. Pod wpływem destrukcyjnego i chronicznego stresu:

• obniża się odporność organizmu,
• występują liczne zaburzenia hormonalne,
• poprawia się ukrwienie narządów,
• rozwija się przewlekły stan zapalny,
• zmienia się metabolizm,
• zaburzona zostaje tzw. higiena życia (skłonność do używek, zła dieta, niska aktywność fizyczna).

Wszystko to zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwór. Co więcej, pod wpływem stresu nasilony może zostać proces angiogenezy, który polega na tworzeniu się nowych naczyń krwionośnych. Umożliwia to dalsza proliferację nieprawidłowych komórek, a co za tym idzie - szybki rozwój choroby. Rośnie również zagrożenie wystąpienia przerzutów, a rokowania dramatycznie się pogarszają.