Reklama
Czym jest arteterapia i jaki jest jej cel?
Arteterapia, jako jedna z form oddziaływania psychoterapeutycznego i fizjoterapeutycznego wzbudza w ostatnich latach coraz większe zainteresowanie wśród psychologów i psychoterapeutów.
Zjawisko leczniczego oddziaływania szeroko pojętej sztuki na psychikę człowieka znane jest od najdawniejszych dziejów ludzkości, a w starożytności powstały pierwsze teorie dotyczące możliwości wychowawczych sztuki.
Jakie są cele arteterapii? Duże zainteresowanie tą dziedziną budzi nadzieję, że arteterapia może spełniać rolę uniwersalnego środka leczniczego, który może być przydatny zarówno dla celów profilaktyki jak i postępowania rehabilitacyjnego, nie powodując skutków ubocznych.
Arteterapia jest metodą terapeutyczną, która sprzyja wsparciu osób leczących się:
- psychiatrycznie,
- onkologicznie,
- kardiologicznie
i innych.
Jednym z najważniejszych celów arteterapii jest przywrócenie lub poprawa sprawności człowieka w jego sferze psychicznej, fizycznej i umysłowej, a w przypadkach gdy dochodzi do stałej utraty którejś z nich, pomoc w wypracowaniu funkcji zastępczych.
Poza kwestiami stricte medycznymi, zadaniem terapii przez sztukę jest zmotywowanie do uczestnictwa w życiu społecznym.
Arteterapia dla dzieci bardzo często znajduje zastosowanie w edukacji, a dla osób starszych stosowana jest w usprawnianiu intelektualnym i fizycznym seniorów.
Czym więc jest arteterapia? Już sama definicja wskazuje, że jest to forma pracy z pacjentem, która w swoim założeniu ma łączyć sztukę z opieką, doradztwem, leczeniem (bez użycia farmakologii).
Nazwa pochodzi z języka łacińskiego arte i terapia.
Arteterapia to forma wspomagania i rozwoju dzieci, młodzieży oraz dorosłych, która jest m.in. skierowana na człowieka, jego środowisko i ma na celu poprawę jakości życia (Karolak, 2014).
Arteterapia w Polsce i na świecie
Arteterapia jest interdyscyplinarną dziedziną nauki, która łączy ze sobą elementy pedagogiki, psychologii, psychiatrii, medycyny, plastyki, sztuki.
W przeciwieństwie do Europy, w której dopiero od kilkunastu lat trwają dyskusje na temat specjalizacji jaką jest arteterapia, w Stanach Zjednoczonych zawód ten znany jest już od lat 30 ubiegłego wieku.
W Polsce arteterapia cieszy się coraz większą popularnością, dlatego też różne ośrodki szkoleniowe dysponują szeroką ofertą kursów doskonalących, warsztatów, konferencji z tematyki terapii sztuką, a wiele uczelni wyższych oferuje studia z zakresu arteterapii na poziomie studiów licencjackich, magisterskich czy podyplomowych.
Arteterapia jest aktywnym działaniem pobudzającym kreatywność. Inne jej nazwy to:
- terapia kreatywna,
- artepsychoterapia,
- terapia poprzez twórczość.
Jeszcze inną definicję podaje Aleksander Grzybek (artysta plastyk zajmujący się arteterapią od przeszło trzydziestu lat).
Pisze, że arteterapia to: [...] układ poglądów i czynności ukierunkowanych na podnoszenie poziomu jakości życia ludzi przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki (Włoch- Hyla,2019).
Można zatem arteterapię rozumieć, jako wykorzystanie sztuki w celach terapeutycznych i rewalidacyjnych.
Istotne jest, aby proponowana aktywność twórcza była dostosowana do zainteresowań, możliwości i wydolności pacjenta. Tu nie chodzi stricte o efekt końcowy, czyli dzieło samo w sobie, a o proces twórczy i jego oddziaływanie lecznicze oraz wpływ na samopoczucie autora pracy.
Reklama
Metody i techniki arteterapeutyczne
Arteterapię można podzielić na kilka dziedzin. Do najpopularniejszych zalicza się:
- plastykoterapię,
- muzykoterapię,
- dramoterapię,
- choreoterapię,
- biblioterapię,
- filmoterapię,
- kulturoterapię.
W arteterapii uczestniczy osoba wspomagana (nazywana klientem lub pacjentem) oraz osoba wspomagająca, czyli terapeuta.
Pierwotnie arteterapeuci pracowali w obszarach ściśle związanych z zaburzeniami psychicznymi, obecnie działają również̇ w obszarze zdrowia somatycznego i choroby (Serlin, Classen, Frances, Angell, 2000).
Gdy już te dwa elementy ze sobą zaczną współpracować, należy pamiętać o utworzeniu relacji terapeutycznej, bez niej nie uzyska się pełnego efektu terapeutycznego, a to uniemożliwiłoby osiągnięcie zakładanych celów zmiany psychologicznej.
Aby odpowiednio dobrać techniki arteterapeutyczne należy podopiecznego traktować bardzo indywidualnie i poznać jego zainteresowania oraz stan emocjonalny.
Ma to ogromne znaczenie w określeniu funkcji, jaką arteterapia ma spełnić.
Najczęściej rozróżnia się trzy funkcje arteterapii:
- rekreacyjną (odpoczynek, relaks, wyciszenie),
- edukacyjną (nowa wiedza, informacje, umiejętności),
- korekcyjną (przekształcanie, wartościowanie, zmiana nastawienia czy koncepcji).
Plastykoterapia
Jedną z form pracy arteterapeutycznej jest plastykoterapia, inaczej zwana terapią przez sztukę plastyczną.
W tej formie pracy wykorzystuje się różne techniki plastyczne, takie jak:
- rysunek,
- rzeźbę,
- malarstwo,
- fotografię,
- film,
- różnego rodzaju multimedia,
- działania przestrzenne.
Materiałami najczęściej wykorzystywanymi są farby, pędzle (ale można malować palcami), kartony, płótna oraz inne powierzchnie (w malarstwie), masa solna, glina, drewno (w rzeźbie), ołówek, kreda, węgiel, sepia, kredki, pisaki, (w grafice i rysunku), nożyczki, druty, szydełka, materiały, włóczki, kleje (w rzemiośle artystycznym).
Plastykoterapia dotyczy bardzo szerokiego i różnorodnego obszaru działania zarówno na polu sztuki, jak i terapii. Składa się̨ z dwóch części – rysunkowej (działaniowej) oraz dyskusyjnej (refleksyjnej).
W części działaniowej uczestnicy wykonują prace plastyczne przy użyciu różnych materiałów, w części refleksyjnej omawiają i dyskutują na temat prac (ale nikt nie ocenia prac w kategoriach „ładna – brzydka”).
Istotną rolę odgrywa tu ekspresja plastyczna, która jest jedną z najważniejszych form działalności plastykoterapii i pozwala wyrazić osobiste doznania, uczucia oraz stan emocjonalny pacjenta.
Uczestnicy podczas zajęć mogą pracować samodzielnie, w parach lub w grupie.
Ze względu na różnice wiekowe, doświadczenie oraz aktualny stan psychofizyczny powinni być traktowani bardzo indywidualnie.
Terapia przez działania plastyczne może pomóc w odkrywaniu nieznanych dotąd zasobów i możliwości radzenia sobie z chorobą (Starzomska, 2001). To jednocześnie może wspomagać efekty leczenia farmakologicznego.
Muzykoterapia
W pracy terapeutycznej bardzo duże zastosowanie znajduje muzykoterapia. Podstawą do działania jest w tej technice dźwięk i jego wpływ na pacjenta.
Najczęściej dzieli się ją na:
- muzykoterapię aktywną (dotyczącą śpiewu, gry na instrumentach, ruchu przy muzyce, improwizacji),
- muzykoterapię receptywną (odnoszącą się do słuchania muzyki, relaksacji oraz wizualizacji).
Ta aktywna forma terapii przez muzykę pozwala pacjentowi na swobodną improwizację zarówno instrumentalną, ruchową, jak i wokalną. Terapia dźwiękiem jest zdecydowanie procesem twórczym, umożliwiającym kreatywność i spontaniczność.
Pozwala na wyrażenie emocji, uczuć, nastroju, ale też dzięki ekspresji ułatwia komunikację z terapeutą i innymi osobami w grupie.
Forma receptywna natomiast nastawiona jest na odbiór i opiera się na mechanizmie aktywnego słuchania oraz przeżywania dzieła muzycznego. Jej głównym celem jest relaksacja i pobudzanie wyobraźni do wizualizacji muzyki.
Muzykoterapia dla dzieci jest wszechstronną i wieloaspektową metodą stymulacji rozwoju zarówno dzieci zdrowych, jak i zmagających się z różnymi chorobami, czy niepełnosprawnościami.
W przypadku osób dorosłych terapia dźwiękiem może być stosowana w zasadzie u każdego pacjenta, niezależnie od schorzenia czy wieku.
Choreoterapia
Kolejną formą leczenia sztuką jest choreoterapia, czyli terapia tańcem i ruchem. Jej celem jest wykorzystanie ruchu do stymulacji fizycznej i psychicznej aktywności pacjenta.
Pozwala na:
- ekspresję podczas tańca,
- uwolnienie emocji,
- zwiększenie wydolności fizycznej organizmu,
- doskonalenie zmysłu równowagi,
ale co najważniejsze ma ogromny wpływ na korelację ciała i umysłu.
Terapia tańcem skierowana jest do osób w każdym wieku, z różnymi schorzeniami, także dla osób niepełnosprawnych poruszających się na wózkach, osób niewidomych i słabowidzących. Trzeba tylko znaleźć odpowiednią grupę do własnych potrzeb.
Taniec, ruch i muzyka są potrzebne każdemu, bo każdy zasługuje na radość, zabawę i towarzystwo innych osób. A w choreoterapii to wszystko można znaleźć.
Choreoterapia dla dzieci może być znakomitą alternatywą dla zajęć pozalekcyjnych, dając jednocześnie możliwość udziału w terapii.
Biblioterapia
W procesie wsparcia terapeutycznego znakomicie odnajduje się literatura. Wykorzystanie książek i czasopism w celu redukcji stresu, obniżenia napięć emocjonalnych, odwrócenia uwagi od traumatycznych przeżyć, czy chociażby poprawy nastroju, stosowane było od wieków.
Biblioterapia polega na ukierunkowanym doborze lektury dla konkretnego czytelnika i ma na celu zaspokoić jego aktualne potrzeby.
Terapia polega na późniejszym omówieniu czytanego tekstu, z grupą lub indywidualnie z terapeutą.
Głównym celem biblioterapii nie jest propagowanie czytelnictwa tylko (poprzez zastosowanie odpowiednich metod) wspomaganie procesu leczenia i wypracowanie pożądanych efektów wynikających z wcześniejszej diagnozy osoby biorącej udział w terapii.
Oczywiście, żeby terapeuta mógł dokonać wyboru odpowiedniej pozycji książkowej musi dobrze znać pacjenta, jego problemy, zainteresowania, stan emocjonalny i ogólną sytuację życiową.
Biblioterapia jest znakomitą formą arteterapii dla wszystkich, niezależnie od wieku.
Jej odmianą jest bajkoterapia, czyli terapia przez opowieści, skierowana do dzieci i poruszająca najczęściej sferę emocjonalną, nieradzenia sobie z problemami, których dzieci najczęściej po prostu nie rozumieją. Dzięki bajkoterapii uczestnik wczuwa się w historię, przeżywa ją razem z bohaterami, a to z kolei pomaga zrozumieć problem a czasem nawet znaleźć jego rozwiązanie.
Pozostałe techniki arteterapeutyczne
Powyżej wymienione formy pracy arteterapeutycznej należą do tych najczęściej stosowanych. Jednak obecnie arteterapia bardzo szybko ewoluuje i w odpowiedzi na aktualne potrzeby odbiorców cierpiących na różne schorzenia, zarówno somatyczne jak i psychiczne, powstają nowe jej formy.
Jedną z nich jest np. muzeoterapia, rozpowszechniona już na świecie, jako leczenie wspomagające oraz zmniejszające stres, poprawiające jakość życia w chorobie, a nawet przyspieszające powrót do zdrowia.
W Polsce pionierem muzeoterapii jest prof. Robert Kotowski, dyrektor Muzeum Narodowego w Kielcach, gdzie organizowane są „spotkania z dziełami sztuki” dla osób w trakcie leczenia oraz ich rodzin.
Najczęściej z tej formy terapii korzystają pacjenci z chorobami onkologicznymi, z demencją, cukrzycą, przewlekłym bólem, osoby ze spektrum autyzmu oraz osoby niepełnosprawne.
Zajęcia takie odbywają się w grupach, ale jest także możliwość (w zależności od potrzeb) spotkań indywidualnych.
Kolejną, nowatorską formą arteterapii jest teatroterapia. Pacjent może brać w niej udział jako widz, a później w obrębie grupy dyskutować na temat przeżyć, spostrzeżeń czy doznań artystycznych.
Częściej jednak terapia poprzez sztuki teatralne polega na zaangażowaniu pacjenta w sam proces tworzenia inscenizacji słowno- muzycznych, scenografii, gry aktorskiej, przygotowywania kostiumów czy oprawy muzycznej. Jak każda forma arteterapii wpływa na sferę emocjonalną i społeczną jej uczestników.
Kolejną techniką w arteterapii jest wykorzystanie filmu, jako środka oddziałowującego na pacjenta. Filmoterapia jest nową techniką terapeutyczną, podobną w swych założeniach do biblioterapii.
Zadaniem pacjenta jest obejrzenie filmu (specjalnie wybranego dla konkretnej osoby lub grupy), a następnie przeanalizowanie fabuły, przeżyć bohatera, co daje podstawę do późniejszych dyskusji i refleksji.
W obszarze zainteresowań arteterapii znajduje się także kulturoterapia, która w swoich działaniach wykorzystuje szeroko pojęte wytwory kultury. Często używa się w odniesieniu do tej formy arteterapii, że pacjenci podczas sesji pracują metodą „uprawiania sztuki”.
W ostatnich latach bardzo dużą popularność wśród pacjentów zyskała w tej dziedzinie sztuka ludowa.
Arteterapia to związek sztuki z całym ogromem jej rodzajów, z jej twórcą i w efekcie z dziełem końcowym. To proces tworzenia z wykorzystaniem przeróżnych środków artystycznych, którymi może posługiwać się arteterapeuta.
I to właśnie osoba terapeuty jest w tym procesie niezmiernie ważna, gdyż to od niej zależeć będzie, jakie techniki dobierze do potrzeb swoich podopiecznych.
Którą z form arteterapii zaproponuje swoim pacjentom, aby wspólnie mogli osiągnąć sukces? Można się spierać o trafność poglądów czy precyzję formułowanych definicji, ale nie można zapomnieć o nadrzędnej roli, którą wyznaczyli jej teoretycy i praktycy różnych profesji, zgłębiający tę dziedzinę wiedzy – arteterapia ma pomagać ludziom (Bac, 2016).
Osoby z problemami natury emocjonalnej, psychologicznej, często dopiero przez sztukę są w stanie się otworzyć. Predyspozycje i umiejętności nie mają tu znaczenia, gdyż w arteterapii nie trzeba mieć żadnych uzdolnień w kierunku określonej dziedziny sztuki. Działanie terapeutyczne ma sam proces twórczy.
Głównym celem arteterapii nie jest ocena jej wytworu- dzieła (niezależnie od techniki, jaka jest stosowana) tylko zmiana, jaka zachodzi w pacjencie oraz jego rozwój osobisty i wyeliminowanie stresu.
Od wieków przyjmuje się, że twórczość artystyczna ma działanie lecznicze. Zrozumienie sposobu oddziaływania terapii przez sztukę, nazywanej arteterapią, jest warunkiem wyjaśnienia, w jaki sposób zaangażowanie w twórczość może prowadzić do zmiany zachowania, odczuwania i myślenia osoby uczestniczącej w terapii (Kuciapiński, 2013).
W swojej pracy terapeutycznej zarówno z dziećmi, jak i z osobami dorosłymi zauważam same pozytywne aspekty arteterapii. A jedną z nich jest niewątpliwie ogromna radość jaką daje wszystkim uczestnikom procesu tworzenia. Zarówno pacjentom, jak i terapeucie.
Reklama
Ćwiczenia z arteterapii dla dzieci i dla dorosłych
W arteterapii najtrudniejszy jest zawsze początek. Trzeba zadbać o to, aby nie przestraszyć pacjenta nadmiernymi wymaganiami. Zarówno w przypadku dzieci, jak i dorosłych najlepsze na początku są proste ćwiczenia.
Dzieci posiadają naturalną zdolność do tworzenia prac plastycznych. Dlatego plastykoterapia w pracy z najmłodszymi sprawdza się idealnie.
Proste ćwiczenia z arteterapii mogą zachęcić do współpracy nawet dzieci bardzo nieśmiałe i wycofane.
Przykładowe scenariusze zajęć dla dzieci
„Co mi mówi Twoja mina” to propozycja zajęć w grupie „na dzień dobry”. Dzieci dostają kartki na których widnieje obrys ludzkiej głowy. Zadaniem pacjentów jest narysowanie mimiki wskazującej na ich obecny nastrój.
Następnie terapeuta zbiera kartki, a później po kolei odwraca każdą i dzieci omawiają namalowane emocje. Dzieci chętnie się wypowiadają, gdyż nie muszą mówić o sobie, a to eliminuje u nich poczucie wstydu i nieśmiałości.
Innym ćwiczeniem dotyczącym emocji jest zabawa z zakresu muzykoterapii pt. „Odreagowanie”. Najczęściej to ćwiczenie wykonuje się na początku, żeby dzieci miały możliwość pozbycia się negatywnych emocji i zmniejszenia napięcia psychicznego.
Dzieci w rytm muzyki biegają po sali. W momencie wyłączenia dźwięku każde dziecko w dowolny sposób „odreagowuje” (tupiąc, krzycząc, skacząc, klaszcząc, itp.). Podczas ćwiczenia stopniowo zmienia się muzykę od szybkiej, do wolniejszej i spokojniejszej.
Na zakończenie dzieci opowiadają, jak się czuły przed zabawą i po „odreagowaniu”. To ćwiczenie przynosi bardzo dobre wyniki wyciszające nadmierne negatywne emocje i nastraja pozytywnie.
Przykładowe ćwiczenia dla dorosłych
Bardzo dobrze w pracy z dorosłymi sprawdza się „Kolorowanie gotowych obrazków”. Idealnym przykładem są mandale. Wydaje się to prostą czynnością, ale poprzez mnogość form i możliwości wykorzystania różnorodności barw stają się atrakcyjne.
Taka praca stymuluje różne obszary mózgu, uspokaja, wycisza, a jednocześnie nie jest nudna i często odkrywa w dorosłych trochę dziecka.
I co najważniejsze - nie istnieje coś takiego jak prawidłowe lub nieprawidłowe kolorowanie. Tu każdy tworzy tak jak sam czuje. Idealną formą arteterapii dla dorosłych stanowią ćwiczenia z zakresu biblioterapii „Budowanie pozytywnej samooceny”. Zajęcia są organizowane w niewielkiej grupie osób, których łączy podobny problem.
Arteterapeuta wybiera wiersz i czyta go głośno. Następnie każdy z uczestników zapisuje na kartce odczucia oraz nastrój jaki mu towarzyszy.
Później następuje dyskusja na temat emocji pacjentów. Jest to punkt wyjścia do rozmowy na kluczowe tematy.
Pod koniec zajęć pacjenci dokonują analizy swoich emocji, które towarzyszyły im przed wspólną dyskusją i po omówieniu problemu. To ćwiczenie redukuje napięcie emocjonalne, pomaga w komunikacji i niweluje poczucie osamotnienia.
Dalszą część artykułu znajdziesz pod sekcją "Pytania do eksperta"
Reklama
Jak zostać arteterapeutą?
Arteterapeuta to zawód. I jak w przypadku innych zawodów, tu również potrzebne są konkretne umiejętności i kwalifikacje.
W Polsce obecnie nie ma jeszcze uregulowanych prawnie wymagań określających kwalifikacje do pracy w charakterze arteterapeuty.
Aby prowadzić zajęcia z arteterapii należy posiadać minimum wykształcenie średnie i ukończone szkolenie lub kurs doskonalący z zakresu arteterapii.
Nie jest określona wymagana minimalna liczba godzin takiego szkolenia. Często z takiej formy kwalifikacji do wykonywania zawodu arteterapeuty korzystają nauczyciele, plastycy, artyści, terapeuci zajęciowi.
Jednak, żeby zostać profesjonalnym arteterapeutą z pełnym wykształceniem wyższym należy ukończyć studia licencjackie, magisterskie lub podyplomowe z arteterapii.
Można również ubiegać się o Certyfikat Arteterapeuty poświadczający kompetencje zawodowe, wydawany przez stowarzyszenia zrzeszające arteterapeutów.
Obecnie zawód ten cieszy się bardzo dużym zainteresowaniem. Jednak do jego wykonywania potrzeba jeszcze oprócz kwalifikacji posiadać predyspozycje do pracy z osobami zmagającymi się z różnymi problemami.
