Czym jest skala bólu i do czego służy?
Międzynarodowe Towarzystwo Badania Bólu (w skrócie IASP od ang. International Association for the Study of Pain) stworzyło definicję bólu, która mówi, że jest to „przykre doznanie czuciowe i emocjonalne, związane lub przypominające doznanie związane z aktualnie występującym lub potencjalnym uszkodzeniem tkanek”. W rozwinięciu tej definicji przeczytać można, że ból jest doświadczeniem osobistym i subiektywnym, co oznacza, że każdy może odczuwać go inaczej i z różnym nasileniem.
Niemożliwym zatem wydaje się stworzenie narzędzia „mierzącego” ból w sposób obiektywny, jednak możliwość oceny doświadczeń bólowych jest medycynie niezwykle potrzebna, chociażby do monitorowania skuteczności leczenia przeciwbólowego. W tym właśnie celu opracowano tzw. skale bólu. Służą one właśnie do subiektywnej oceny nasilenia bólu, np. w stopniach od 0 do 10, co umożliwia dokonywanie porównań podczas leczenia, w trakcie rozwoju choroby itd.
Skale bólu są różne, jednak większość z nich bazuje na numerycznym określaniu jego natężenia. Najbardziej znane to skale NRS, VAS czy skala Schmidta. Te stosowane są przede wszystkim u pacjentów dorosłych i młodzieży. U najmłodszych najlepiej sprawdzają się skale behawioralne, które nie wymagają od pacjenta samodzielnej oceny.
Skala bólu NRS
NRS to jednak z najczęściej stosowanych numerycznych skali bólu. Sama jej nazwa to skrót od ang. Numerical Rating Scale. Posiada ona 11 stopni, oznaczonych liczbami od 0 do 10, gdzie:
- 0 to całkowity brak bólu,
- 1–3 – ból łagodny – wyczuwalny i obecny, ale nie utrudniające normalnego funkcjonowania w znacznym stopniu,
- 4–6 – ból umiarkowany – taki, który przeszkadza w wykonywaniu codziennych czynności,
- 7–10 – ból silny, uniemożliwiający normalne funkcjonowanie, przy czym 10 określa się jako najsilniejszy ból, jaki pacjent jest w stanie sobie wyobrazić.
Ocena bólu wg skali NRS stosowana jest zarówno w przypadku dolegliwości przewlekłych, jak i ostrych. Pacjent, określając poziom bólu, bazuje zawsze na swoich życiowych doświadczeniach, ale ocenia dolegliwości odczuwane w danym momencie. Skala bólu NRS jest dla większości pacjentów jasna i zrozumiała, a wyniki okazują się powtarzalne, co ułatwia jej stosowanie w praktyce klinicznej.
Skala bólu VAS
VAS to z kolei skrót od ang. Visual Analogue Scale, co oznacza, że jest to wzrokowo-analogowa skala do oceny bólu. Ma ona postać wielobarwnej linijki, na której zaznaczone są poziomy od 0 do 10, a kolory przechodzą płynnie od zielonego przy 0, przez żółty i pomarańczowy po czerwień przy 10. Podobnie, jak w przypadku skali NRS, skala bólu VAS również zakłada, że 0 to zupełny brak bólu, a 10 to najsilniejszy ból, jaki pacjent jest w stanie sobie wyobrazić. Niekiedy oprócz liczb i kolorów na skali spotkać można „buźki” odwzorowujące stan czuciowy i emocjonalny – od uśmiechniętej, przez pozbawioną wyrazu i smutną po cierpiącą.
Czy skala wzrokowo-analogowa jest bardziej skomplikowana od numerycznej, czy przeciwnie – dzięki efektom wizualnym łatwiej dokonać na skali VAS oceny bólu? Na to pytanie trudno udzielić jednoznacznej odpowiedzi, ponieważ zależy ona od indywidualnych preferencji chorego. Niektórym forma graficzna ułatwia zadanie, dla innych prościej jest ocenić ból tylko w liczbach.
Skala VRS
Verbal Rating Scale (w skrócie VRS) to z kolei słowna czy inaczej słuchowa skala oceny bólu. Co to oznacza? Otóż do kolejnych jej poziomów oznaczonych liczbami w skali tej dodany jest słowny opis:
- brak bólu,
- ból łagodny,
- ból umiarkowany,
- ból silny,
- ból bardzo silny.
Niektórym pacjentom dodane do liczb opisy pomagają zdefiniować odczuwane dolegliwości, dla innych natomiast mogą być one utrudnieniem. Niekiedy oprócz słownych opisów na skali mogą znaleźć się graficzne przedstawienia poziomów bólu, np. w postaci „emotek” lub wykresów. Do skali VRS podobna jest skala bólu Latinena.
Również zawiera ona opisy i liczby (od 0 do 4), jednak jest nieco bardziej rozbudowana, ponieważ ocenie podlegają w niej aż cztery różne wskaźniki: nasilenie bólu, częstotliwość jego występowania, częstotliwość zażywania środków przeciwbólowych oraz ograniczenie aktywności ruchowej.
Skala bólu Schmidta
Stosunkowo często wykorzystywaną w medycynie, ale jednocześnie dość szczególną skalą oceny bólu jest skala Schmidta. Czym się ona charakteryzuje i wyróżnia spośród innych narzędzi tego rodzaju? Jason Schmidt to zmarły przed rokiem (w lutym 2023) entomolog, który zajmował się badaniami nad jadem i żądłami owadów. Jego najważniejszym dokonaniem jest właśnie stworzenie skali bólu ukąszeń na podstawie własnych doświadczeń. By opracować skalę, Schmidt około tysiąca razy dał się żądlić przez ponad 100 gatunków różnych jadowitych owadów.
Skala zawiera poziomy od 1 do 4 wraz z opisami doświadczeń bólowych, przy czym słynne ukąszenie szerszenia znajduje się zaledwie pośrodku skali. Owadem wg Schmidta gryzącym najboleśniej jest mrówka pociskowa, a jej ukąszenie naukowiec porównał do chodzenia po rozżarzonych węglach z gwoździami wbitymi w stopy.
Reklama
Behawioralna skala oceny bólu – CPOT i BPS
Szczególnego rodzaju narzędziem są behawioralne skale bólu, służące do oceny dolegliwości u pacjentów, z którymi nie ma kontaktu. Najbardziej znane to skale CPOT, BPS i FLACC. W jaki sposób działają? Pacjenci, którzy bez utrudnień kontaktują się z otoczeniem, mogą sami określić natężenie doskwierającego im bólu, za pomocą skali opisanych wyżej – numerycznej, słownej czy wzrokowo-analogowej. Problem pojawia się w przypadku pacjentów, z którymi kontakt jest ograniczony lub wręcz niemożliwy. Są to przede wszystkim pacjenci w sedacji, pacjenci z niepełnosprawnościami umysłowymi, dzieci, które jeszcze nie potrafią werbalizować swoich potrzeb (głównie niemowlęta i noworodki). U tych grup pacjentów stosuje się właśnie behawioralne skale oceny bólu opisane poniżej.
Skala CPOT (z ang. Critical Pain Observation Tool). Pozwala ona na określenie poziomu bólu na podstawie oceny czterech wskaźników: wyrazu twarzy, ruchu ciała, napięcia mięśniowego, synchronizacji pacjenta z respiratorem. Każdy z czynników punktowany jest od 0 do 2, co po zsumowaniu daje poziomy od 0 do 8. Stosowana jest przede wszystkim u pacjentów dorosłych wymagających intensywnej opieki medycznej.
Skala BPS (z ang. Behavioural Pain Scale). Ma podobne zastosowanie, co skala CPOT, ale składa się z częściowo innych domen. W tym przypadku są one trzy: wyraz twarzy, ruchy kończyny górnej, synchronizacja pacjenta z respiratorem. Każdy wskaźnik oceniany jest w skali od 1 do 4, co ogółem daje wynik od 3 do 12 punktów, przy czym 5 punktów świadczy o obecności bólu, a wynik od 7 punktów wzwyż – o obecności bólu silnego. Skala oceny bólu BPS pozwala na lepsze dostosowanie leczenia do pacjentów, którzy sami nie są w stanie określić swoich dolegliwości.
Wielowymiarowe skale bólu
Są to sale oceny bólu w formie kwestionariuszy. Za ich pomocą określić można nie tylko natężenie dolegliwości bólowych, ale również ich wpływ funkcjonowanie chorego, jakość życia, codzienną aktywność itp. Ponieważ są one dość złożone, a ich wypełnienie zajmuje stosunkowo dużo czasu, nie stosuje się ich u wszystkich pacjentów, a jedynie u wybranych osób. Najbardziej znane wielowymiarowe skale bólu zostały opisane poniżej.
Kwestionariusz ODI (od ang. Oswestry Disability Index). Został on opracowany, by móc oceniać stopień niepełnosprawności spowodowanej bólem kręgosłupa na odcinku piersiowo-lędźwiowym. Pacjent odpowiada w nim na 10 pytań, a jego odpowiedzi punktowane są w skali od 0 do 5.
Kwestionariusz RMDQ (od nazwiska twórcy – Roland Morris Disability Questionnaire). Ma podobne zastosowanie, jak kwestionariusz ODI, ale odnosi się do dolnego odcinka kręgosłupa. 24 pytania kwestionariusza mają pomóc określić, jak dolegliwości pacjenta wpływają na jego codzienne funkcjonowanie i kondycję fizyczną.
Skala WOMAC (Western Ontario and McMaster Universities Index of Osteoarthritis). Podobnie jak RMDQ, tak i WOMAC to kwestionariusz składający się z 24 pytań, tyle że służy on przede wszystkim ocenie bólu towarzyszącego chorobom stawów (głównie kolanowych i biodrowych). Pytania tematycznie dotyczą zatem – nasilenia bólu, sztywności stawów, funkcjonowania fizycznego.
Kwestionariusz MPQ (znany również jako skala bólu McGilla). Jest to jedna z najczęściej stosowanych skali w specjalistycznych poradniach leczenia bólu, ponieważ dotyczy wielu jego aspektów, nie tylko fizycznych, ale i psychicznych. Służy monitorowaniu ogólnego stanu pacjenta, doświadczającego bólu przewlekłego.
Kwestionariusz SF-36. Powszechnie stosowany kwestionariusz, pozwalający określić ogólny stan pacjenta – natężenie odczuwanego bólu, sprawności fizycznej, energii, ogólnego samopoczucia. Odpowiedź na 36 pytań zajmuje zaledwie kilka minut.
Reklama
Skala bólu u dzieci
Stosowanie numerycznych skali bólu, a tym bardziej szczegółowych i rozbudowanych kwestionariuszy, możliwe jest przede wszystkim u pacjentów bez utrudnień kontaktujących się z otoczeniem – głównie dorosłych. Niektóre z nich bywają stosowane u młodzieży. Jak natomiast porozumieć się z najmłodszymi pacjentami, którzy nie potrafią jeszcze (lub nie są w stanie) zwerbalizować swoich potrzeb i powiedzieć o dolegliwościach? Jakie skale bólu lub inne metody jego oceny stosuje się u najmłodszych dzieci? Skalą najpowszechniej używaną jest skala FLACC. Jej nazwa pochodzi od pierwszych liter angielskich nazw ocenianych w niej parametrów: wyrazu twarzy (face), ułożenia nóg (legs), aktywności (activity), płaczu (cry), możliwości ukojenia (consolability).
Każdy parametr dostaje od 0 do 2 punktów i na tej podstawie specjaliści są w stanie ocenić natężenie bólu (np. pooperacyjnego) u małych pacjentów, którzy nie są w stanie zrobić tego samodzielnie. Wynik powyżej 3 punktów sugeruje konieczność podawania środków przeciwbólowych. Skala bólu FLACC służy do oceny nasilenia bólu u noworodków, niemowląt i dzieci bez kontaktu do 7 roku życia. Dla dzieci kilkuletnich, pozostających w kontakcie z otoczeniem, dedykowana jest natomiast skala bólu FPS (z ang. Faces Pain Scale), czyli skalę obrazkową. Oceny nasilenia bólu dokonuje pacjent za pomocą prostych rysunków przedstawiających „buźki” o różnym wyrazie twarzy – od zadowolonej po cierpiącą.
Reklama
Co u dzieci boli najbardziej?
W przypadku pacjentów dorosłych – pomijając choroby przewlekłe, w tym również nowotworowe – skali bólu używa się na przykład przy dolegliwościach takich jak:
- ból porodowy,
- kolka nerkowa,
- ból miesiączkowy,
- ból zęba,
- klasterowy ból głowy,
- ból towarzyszący wykonywaniu tatuażu lub piercingu.
Co natomiast najbardziej boli u dzieci? Jakie sytuacje zdrowotne wymagają użycia skali bólu u najmłodszych pacjentów? Jeśli chodzi o noworodki i niemowlęta, ból o dużym natężeniu to najczęściej tzw. ból proceduralny, czyli wynikający z różnego rodzaju działań terapeutycznych, a przede wszystkim – zabiegów chirurgicznych. Dawniej – z braku odpowiedniej wiedzy – u noworodków zabiegi takie wykonywano bez znieczulenia. Okazuje się jednak, że noworodki (również te urodzone przedwcześnie) odczuwają ból tak samo lub nawet silniej niż dzieci starsze. Współcześnie więc nawet u takich maluszków stosuje się leczenie przeciwbólowe.
Środków uśmierzających ból używa się również w warunkach domowych, ponieważ w aptekach dostępnych jest ich bardzo wiele. W domowym leczeniu bólu popularną substancją jest choćby ibuprofen, zaliczany do niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Wybierając konkretny preparat na z jego zawartością, należy jednak zawsze zwrócić uwagę, jakiej grupie wiekowej jest on dedykowany. Ibuprofen działa nie tylko przeciwbólowo, ale też przeciwgorączkowo i przeciwzapalnie. U starszych dzieci sprawdza się on przy różnego rodzaju urazach mechanicznych, spośród których niezwykle bolesne może być np. uderzenie w jądra u chłopców. Stosowanie skali bólu u dzieci umożliwia lekarzowi dobranie odpowiedniego postępowania terapeutycznego, adekwatnego do poziomu cierpienia małego pacjenta.
