Świerzb - przyczyny, objawy, leczenie, leki

Świerzb jest chorobą zakaźną skóry, wywołaną infekcją pasożytem Sarcoptes hominis (świerzbowiec ludzki). Jest to niezwykle częsty w naszej populacji czynnik chorobotwórczy, należący do roztoczy. Człowiek jest jedynym żywicielem tego pasożyta. Aby mogły rozwinąć się objawy choroby, konieczna jest obecność osobników żeńskich zapłodnionych przez samców na powierzchni skóry pacjenta.

Reklama

Skóra - budowa

Aby w pełni zrozumieć procesy doprowadzające do rozwoju choroby, sposób penetracji pasożytów w głąb naskórka, warto zapoznać się z prawidłową budową skóry. 

Składa się ona z:

• naskórka,
• skóry właściwej,
• tkanki podskórnej.

W obrębie naskórka z kolei, idąc od strony zewnętrznej, wyróżnia się:

• warstwę rogową,
• ziarnistą,
• kolczystą,
• podstawną.

Są one zbudowane z komórek bogatych w ziarnistości keratyny, szczególnie w obrębie warstw powierzchownych.

Reklama

Świerzb - jak powstaje?

Kopulacja, zwykle kilkunastu przedstawicieli osobników żeńskich i męskich, skutkuje zapłodnieniem samic. Samiec ginie. Osobniki żeńskie rozpoczynają wędrówkę w głąb naskórka, uszkadzają jego komórki, a dzięki enzymom proteolitycznym z łatwością trawią uwalniane ziarnistości keratyny. Po trwającej kilka dni penetracji samice osiadają i składają jaja, zwykle kilka dziennie. Po kilku tygodniach (około 4) dzielą los swoich parterów kopulacyjnych i tak jak oni – giną. Z setek jaj zlokalizowanych w kilkunastu norkach wylęgają się następnie larwy, w ciągu kilki tygodni przekształcają się w dorosłe osobniki płci męskiej i żeńskiej. Mogą one stanowić początek dla rozwoju kolejnych ognisk choroby oraz stanowią źródło zakażenia dla inny osób.

W trakcie wędrówki samic w głąb skóry uszkodzone i obumarłe komórki naskórka stanowią idealny bodziec dla układu immunologicznego osoby chorej. Uaktywnia się on również w wyniku gromadzenia produktów przemiany materii świerzbowca, jego wydzielin i kału. Rozwija się lokalny stan zapalny, którego widocznym gołym okiem skutkiem są liczne, drobne grudki. Z kolei mediatory procesu zapalnego oraz bezpośrednie działanie wyżej wymienionych czynników drażnią zakończenia czuciowych włókien nerwowych, tym samym wywołując tak charakterystyczny dla choroby świąd.

Reklama

Świerzb - przyczyny

Do najważniejszych czynników ryzyka świerzbu zaliczamy bezpośredni kontakt z osobą zakażoną. Mogą to być następujące sytuacje:

• uścisk ręki;
• korzystanie z odzieży, bielizny, ręczników osoby chorej;
• kontakty seksualne z osobą chorą;
• opieka nad chorym dzieckiem lub osobą starszą (częste w przypadku uczęszczania dziecka do przedszkola, wśród wychowanków domów dziecka i w domach opieki nad osobami starszymi, gdyż do szerzenia się choroby przyczynia się duża liczba osób znajdujących się w obrębie ograniczonej przestrzeni);
• spędzenie nocy w pościeli osoby chorej (bardzo typowe dla szerzenia zakażenia świerzbowcem wśród dzieci).

Ponadto istotny jest wpływ ciężkich chorób towarzyszących i stanów, które mogą nie tylko zwiększyć częstość zachorowania, ale przede wszystkim odpowiedzialne są za znacznie cięższy przebieg świerzbu. Do stanów tych zalicza się:

• ciężkie zaburzenia psychiczne;
• zaburzenia w obrębie czuciowej części układu nerwowego;
• wrodzone niedobory odporności - np.: zespół DiGeorge’a, ciężki skojarzony niedobór odporności;
• nabyte niedobory odporności – AIDS, choroby szpiku kostnego, stosowanie leków immunosupresyjnych u osób po przeszczepach narządów;
• przewlekła choroba alkoholowa, narkomania.

Reklama

Świerzb - objawy

Do najbardziej charakterystycznych objawów choroby należą liczne, odchodzące w głąb naskórka kanały oraz towarzyszące im drobne wykwity grudkowe. Ponadto typowy jest znacznie nasilony świąd w obrębie zajętych obszarów skóry. Jest symptomem subiektywnym, odczuwanym i okazywanym przez poszczególnych pacjentów w sposób indywidualny.

Zmiany zlokalizowane są zazwyczaj w obrębie:

• skóry rąk,
• stóp,
• pach,
• klatki piersiowej,
• narządów płciowych, w tym charakterystyczne jest zajęcie prącia i moszny u mężczyzn

Reklama

Świerzb - kto jest szczególnie narażony?

Zwykle do przeniesienia roztocza konieczny jest dłuższy, bliski kontakt, np. uściśnięcie ręki, korzystanie z odzieży osoby chorej lub stosunki seksualne. Stąd obserwuje się częstsze występowanie choroby:

• wśród członków rodzin,
• u partnerów seksualnych,
• w przedszkolach,
• w domach dziecka,
• w placówkach opieki zdrowotnej.

Świerzb występuje z równą częstością zarówno wśród kobiet, mężczyzn, jak i dzieci.

 Zwykle jest niedostrzegalny ludzkim okiem, gdyż jego maksymalna długość wynosi zaledwie 0,5 mm. Za rozwój objawów choroby odpowiedzialne są samice, zapłodnione uprzednio przez męskie osobniki.
Choroba może rozwinąć się u każdego, kto miał bezpośredni kontakt z osobą zarażoną. Jednakże niektóre stany mogą przyczynić się do rozwoju cięższych niż zwykle objawów choroby.

Są to:

• wrodzone lub nabyte zespoły niedoborów odporności;
• opóźnienie psychoruchowe;
• choroby psychiczne;
• choroby układu nerwowego w zakresie czucia.

Symptomatologia świerzbu jest bardzo charakterystyczna i zawiera:

• norki, kanaliki świerzbowca w obrębie naskórka – zwykle kilkumilimetrowe, układają się na kształt litery S, na końcu każdej z norek znaleźć można dojrzałe zapłodnione samice, złożone przez nie jaja lub młode świerzbowce;
• grudki – zlokalizowane zawsze w sąsiedztwie wydrążonych przez świerzbowca norek i kanalików, zbudowane z kilku warstw zrogowaciałych komórek naskórka; są zwykle niewielkich rozmiarów, jednak u osób z niedoborami immunologicznymi na różnym podłożu, pozostających pod kontrolą specjalisty z zakresu psychiatrii, u pacjentów z cechami opóźnienia psychoruchowego oraz cierpiących na zaburzenia czucia wykwity grudkowe mogą przybrać większe rozmiary, pojawiają się nierzadko rozległe, nawarstwione łuski, które zostają usunięte podczas drapania swędzącej skóry; choroba u tych osób, choć wywołana przez ten sam patogen, określana jest jako świerzb norweski;
• świąd – najbardziej charakterystyczny z objawów, różnie nasilony u każdego pacjenta, obciążający dla chorego przede wszystkim w wymiarze psychologiczno-społecznym; występująca różnego stopnia niepohamowana chęć drapania przyczynia się ponadto do dalszego rozsiewu pasożyta i powstania nowych ognisk choroby.

Najczęstsza lokalizacja zmian to:

• ręce i stopy, szczególnie w przestrzeniach międzypalcowych i w obrębie nadgarstków;
• okolice narządów płciowych;
• okolice pach, klatka piersiowa, często zajęta jest skóra otaczająca brodawki sutkowe i pępek;
• należy wyraźnie zaznaczyć, że świerzb wyjątkowo rzadko lokalizuje się w obrębie skóry pleców i twarzy.

Reklama

Świerzb - zapobieganie

Istnieje kilka sposobów zapobiegania chorobie:

• leczenie zakażonych oraz wszystkich osób z ich najbliższego otoczenia, nawet jeśli nie prezentują objawów choroby;
• dokładne wypranie i wyprasowanie wszystkich elementów odzieży, bielizny, ręczników, pościeli z którą osoba chora miała kontakt;
• po wypraniu każdy z elementów nie powinien być używany co najmniej przez 3 do 4 dni, bezpiecznie jest wstrzymać się przez około tydzień;
• skuteczne leczenie chorób i stanów mogących przyczynić się do zwiększenia częstości choroby oraz znacznie nasilić jej objawy.

Reklama

Świerzb - diagnostyka

Jeśli u nas lub u osób będących z nami w bezpośrednim kontakcie rozwiną się objawy świerzbu konieczna jest wizyta u specjalisty. Zwykle wystarcza konsultacja u lekarza rodzinnego. Niekiedy jednak opinia dermatologa oraz innych specjalistów może okazać się kluczowa, gdyż pod przykrywką nasilonych objawów skórnych kryć się może znacznie poważniejsze schorzenie (niedobór odporności, zaburzenia psychiczne, choroby układu nerwowego).

Warto przygotować się do wizyty u specjalisty poprzez analizę niżej wymienionych pytań, które lekarz może zadać:

1. Gdzie po raz pierwszy pojawiły się zmiany?
2. Czy u kogoś z najbliższego otoczenia występują podobne objawy?
3. Czy cierpi Pan/-i na którąś z przewlekłych chorób ze szczególnym uwzględnieniem wrodzonych lub nabytych niedoborów odporności (AIDS), chorób psychicznych, układu nerwowego?
4. Jakie stosuje Pan/-i obecnie leki? Ze szczególnym uwzględnieniem preparatów o działaniu immunosupresyjnym.

Spośród niżej wymienionych pytań warto wybrać kilka, które pacjent może zadać lekarzowi w celu poszerzenia swej dotychczasowej wiedzy na temat świerzbu:

1. Czy po wyleczeniu zmian skórnych mogą pozostać blizny?
2. Czy w moim wypadku wystarczające jest leczenie preparatami miejscowymi?
3. Czy konieczna jest konsultacja z lekarzem prowadzącym i ewentualnie modyfikacja zastosowanej u mnie terapii immunosupresyjnej? (dotyczy pacjentów stosujących leki o działaniu immunosupresyjnym, np. w przebiegu niektórych chorób z autoagresji lub chorób nowotworowych szpiku kostnego).

Do najważniejszej metody diagnostycznej świerzbu należą dokładnie zebrany wywiad lekarski oraz badanie fizykalne. Zwykle są one wystarczające do postawienia właściwej diagnozy i rozpoczęcia leczenia. Jednak istotnym elementem diagnostycznym jest również ocena mikroskopowa zmienionego naskórka, ważne aby uzyskany do badania preparat zawierał pasożyta.

Świerzb - leczenie

W leczeniu świerzbu stosowane są wyłącznie preparaty miejscowe. Zwykle jest to krem zawierający permetrynę (powszechnie stosowana w leczeniu wszawicy) lub lotion z malationem.

Oto kilka zasad skutecznego stosowania leków miejscowych:

1. Leczeniem powinny być objęte jednocześnie wszystkie osoby będące w bezpośrednim kontakcie z chorym (domownicy, lekarze, pielęgniarki, opiekunki).
2. Wymienionymi wyżej preparatami należy smarować całą powierzchnię ciała z wyjątkiem twarzy i skóry owłosionej głowy, należy unikać kontaktu z błonami śluzowymi, oraz uszkodzonym naskórkiem (np. w wyniku intensywnego drapania – przeczosy, nadżerki).
3. Należy dokładnie posmarować przestrzenie międzypalcowe.
4. Krem lub lotion należy nałożyć wieczorem, po kąpieli, następnie założyć świeżą bieliznę.
5. Łóżko należy zaścielić świeżą pościelą.
6. Krem lub lotion powinien pozostać na skórze przez 24 godziny, czyli do następnej kąpieli.
7. Po usunięciu leku z powierzchni skóry ponownie zmieniamy bieliznę i pościel na świeżą.
8. Zwykle jednorazowa aplikacja preparatu jest wystarczająca.

Opisane wyżej schematy postępowania mogą być jednocześnie przewodnikami leczenia domowego, gdyż terapia świerzbu w ogromnej większości przypadków odbywa się w trybie ambulatoryjnym.

Jedynym skutecznym sposobem życia z chorobą jest skrupulatne przestrzeganie zasad leczenia świerzbu. Objęcie terapią wszytych osób będących w bezpośrednim kontakcie z osobą chorą oraz odpowiednio długie utrzymywanie zaaplikowanego preparatu na powierzchni ciała gwarantuje całkowite wyleczenie w 90% przypadków.

Świerzb - najczęściej zadawane pytania

Jaka jest główna przyczyna świerzbu?

Przyczyną choroby jest popularny pasożyt świerzbowiec ludzki (Sarcoptes hominis). Zwykle jest niedostrzegalny ludzkim okiem, gdyż jego maksymalna długość wynosi zaledwie 0,5 mm. Za rozwój objawów choroby odpowiedzialne są samice, zapłodnione uprzednio przez męskie osobniki.

Jakie są charakterystyczne objawy choroby?

Symptomatologia świerzbu jest bardzo charakterystyczna i obejmuje: norki, kanaliki świerzbowca w obrębie naskórka; grudki – zlokalizowane zawsze w sąsiedztwie wydrążonych przez świerzbowca norek i kanalików, zbudowane z kilku warstw zrogowaciałych komórek naskórka; świąd – najbardziej charakterystyczny z objawów.

Jak najskuteczniej zapobiegać chorobie?

Istnieje kilka sposobów zapobiegania chorobie:

• leczenie zakażonych oraz wszystkich osób z ich najbliższego otoczenia, nawet jeśli nie prezentują objawów choroby;
• dokładne wypranie i wyprasowanie wszystkich elementów odzieży, bielizny, ręczników, pościeli z którą osoba chora miała kontakt;
• po wypraniu każdy z elementów nie powinien być używany co najmniej przez 3 do 4 dni, bezpiecznie jest wstrzymać się przez około tydzień;
• skuteczne leczenie chorób i stanów mogących przyczynić się do zwiększenia częstości choroby oraz znacznie nasilić jej objawy.

Świerzb - ankieta

Czy wiesz już wszystko na temat leczenia świerzbu?

1) Kogo należy objąć terapią przeciw świerzbową jeśli zanotowano przypadek choroby u 4 letniego dziecka pozostającego pod opieką opiekunki?
a. wyłącznie dziecko;
b. dziecko i jego opiekunkę, z racji ilości spędzonego wspólnie czasu;
c. dziecko i wszystkich którzy mieli bezpośredni z nim kontakt (opiekunka, rodzice, dziadkowie, współtowarzysze zabawy, sąsiedzi).

2) W jakich miejscach należy zaaplikować preparat?
a. wyłącznie w miejscach gdzie zlokalizowane są grudki i norki;
b. w miejscach najbardziej nasilonego świądu;
c. cała powierzchnia ciała z wyjątkiem twarzy i owłosionej skóry głowy.

3) Jak długo należy stosować preparat permetryny?
a. zwykle wystarczy jednorazowa aplikacja leku;
b. co najmniej kilka razy;
c. aż do całkowitego ustąpienia zmian.

4) Po jakim czasie należy usunąć lek z powierzchni ciała?
a. nie ma znaczenia czas aplikacji leku, gdyż jego maksymalne działanie obserwuje się w ciągu pierwszych minut po nałożeniu;
b. po około 24 godzinach od nałożenia;
c. zwykle potrzeba 48 godzin aby zastosowany preparat zadziałał w sposób pożądany.